Ka me Kaluwasan te me Lalag
Amu. Amus Dan. Danyil Diy. Diyuturunumiyu Gal. Matig-Galasya Hab. Habakuk Hag. Hagiyu Har. Me Hari Hib. Hibruwanen Him. Me Himu te me Apustulis Hin. Hinisis Hir. Hirimiyas Hub Hub Hud. Hudas Hun. Hunas Hus. Husiya Huswi Huswi Huw. Huwan Huwil Huwil Ikl. Iklisyastis Iks. Iksudu Imp. Impakita Ipi. Matig-Ipisu Isa. Isayas Isra Isra Isi. Isikil Ist. Istir Kul. Matig-Kulusas Kur. Matig-Kurintu Kru. Krunikas Lal. Lalahen Lib. Libitiku Luk. Lukas Mal. Malakyas Mar. Markus Mat. Matiyu Mik. Mikiyas Nah. Nahum Nih. Nihimiyas Num. Numiru Peg. Pegkalange Pid. Pidru Pil. Matig-Pilipus Pilim. Pilimun Rum. Matig-Ruma Rut Rut Sak. Sakariyas Sal. Me Salmu Sam. Samwil San. Santiyagu Sup. Supuniyas Tal. Me Talewukum Tim. Timutiyu Tis. Matig-Tisalunika Tit. Titu Ubd. Ubadiya UNS Ulahingen ni Sulumun Aarun [Ceb. Aaron; Eng. Aaron] Ka kakey ne lukes ni Muwisis ne in-alam te Manama ne egkeyimu ne pangulu te me talagpanubad te me Hudiyu. Iks. 4:10-16; 6:23-27; 28:1–30:10; Luk. 1:5 Abil [Ceb. Abel; Eng. Abel] Ka igkarangeb ne anak ni Adan. Meupiya ka pegpanubad din diye te Manama piru innimatayan sikandin te kakey rin ne si Kain. Hin. 4:1-12; Hib. 11:4 Abraham [Ceb. Abraham; Eng. Abraham] Sikandin ka an-anayan te seeye se tatelu ne kaap-apuan ne migpuunan te Israilita ne me Hudiyu red degma. Seini ka tatelu ne me kaap-apuan: Si Abraham, ka anak din ne si Isaak, wey ka apu din ne si Hakub. Migbehayan te Manama si Abraham te kasabutan wey migsaaran din man‑e ne egpamasuluhen din ka kabuhalan ni Abraham wey eggimuwen din ne masalig ne nasud. Migsaad degma sikandin ne igbehey ki Abraham wey diye te me kabuhalan din ka inged ne Kanaan [Hin. 12:1-3]. Hin. 11:27–25:11; Gal. 3:6-14 AD Ka “AD” puun te Latin ne “Anno Domini” ne iyan kaluwasan ne “leg‑un te Magbebaye”. Inggamit seini ne igngaran te me leg‑un puun te pegkeetew ni Hisu Kristu kayi te ampew te tane taman kuntee. alabastru [Ceb. alabastro; Eng. alabaster] Sabeka ne mewumel ne batu. Maangkag ka batek din wey eggimuwen ne me tahuanan te me bulak, wey eggimuwen degma ne kuren wey butilya. Mat. 26:7; Mar. 14:3; Luk. 7:37* Aldew te Magbebaye [Ceb. Adlaw sa Ginoo; Eng. Day of the Lord] Seini ne aldew ka peglibed te Magbebaye ne si Hisus ne egtalu te langun ne egkuntere kandin wey eggukum te langun ne keet-etawan. Seeye se migpalintutuu ne mapahetpet ki Hisus eg-unahan piru seeye se ware migpalintutuu egparusaan. Isa. 13:6-13; Huwil 2; 1Tis. 5:1-11; 2 Pid. 3:10-13 Aldew te Peg-andam [Ceb. Adlaw sa Pagpangandam; Eng. Day of Preparation] Ka igkeen‑em ne aldew te simana (Biyirnis). Seini ka aldew te pegpangandam te me daan ka me Hudiyu para te Aldew te Peggimeley. Luk. 23:54 Aldew te Peggimeley [Ceb. Adlawng Igpapahulay; Eng. Sabbath day] Inggimu te Manama ka kalibutan wey ka langit wey ka langun te hen‑em ne aldew, wey te igkapitu ne aldew miggimeley sikandin su nekeimpus e sikandin te langun ne eggimuwen din (Hin. 2:1-3). Purisu insuhu din ka keet-etawan din ne me Hudiyu ne egtrabahu te hen‑em de ne aldew wey te igkapitu ne aldew (Sebadu) eggimeley sikandan wey egsimba te Manama. Sika ka egngaranan te Aldew te Peggimeley wey in-isip seini te me Hudiyu ne matulus ne aldew wey ingkene ka pegtrabahu te seini ne aldew. Iks. 20:8-11; Luk. 6:1-11; 13:10-17; 23:54 alpa [Ceb. alpa; Eng. harp] Seini ka instrumintu ne masalig se me kuwirdas ne igpaayun te lawa. Egkeliten te daruwa ne belad ka sika se me kuwirdas. 1 Kur. 14:7; Imp. 5:8; 14:2; 15:2; 18:22 altar [Ceb. halaran; Eng. altar] Egpatahen seini ne impemeg-untud-untud ne kayu, batu wey ke minsan nekey re iya, senge-kakuwa ne egbulitan seini te bulawan, ne diye naa egtutunga ka me mananap ne igpanubad. Hin. 8:20; 12:7-8; 35:1-7; Iks. 27:1-8; Mat. 5:23-24; 23:18-20; Hib. 10:11; 13:10; Imp. 11:1 altar ne tutungan te insinsu [Ceb. halaran nga sunoganan sa insenso; Eng. altar of incense] Egpatahen seini ne impemeg-untud-untud ne kayu, senge-kakuwa ne imbulitan te bulawan, ne diye naa egtutunga ka heemuti ne egtutungen isip sabeka ne paahi te peg-ampu wey ke pegpanubad naa. Iks. 30:1-38; Luk. 1:9-11; Hib. 9:4; Imp. 5:8; 8:3-5 Anak ni Dabid [Ceb. Anak ni David; Eng. Son of David] Ka titulu ne inggamit te me Hudiyu te seeye se Misiyas ne egtetaharan dan. Sikandin ka Magbebaye ne si Hisus ne iyan katumanan te sika se egkahiyen ne kabuhalan ni Dabid, wey sikandin ka igliwan te pegkahari ni Dabid. Mat. 1:1; 9:27; 12:23; 15:22; 20:30-31; 21:9,15; 22:41-45; Luk. 3:31 Anak te Etew [Ceb. Anak sa Tawo; Eng. Son of Man] Titulu ne inggamit ni Hisus para kandin mismu. Manama sikandin piru neyimu degma sikandin ne etew eyew te pegluwas kanta. Luk. 5:24; 6:5,22; 7:34; 9:22,44,58; 11:30; 12:10,40; 17:22-26; 18:8; 19:10; 21:27,36; 22:22,48,69; 24:7 apustulis [Ceb. apostoles; Eng. apostles] Ka 12 ne me etew ne in-alam ni Hisus ne me hibateen din wey egpakabulig kandin. Ne ka kaluwasan kayi, impeendiye sikandan ni Hisus eyew te pegwali wey te peggimu te me kein-inuwan pinaahi te kandin ne ngaran. Inggamit seini ne ngaran ni Pablu para kandin mismu. Tengtengi nu degma diye te hibateen. Luk. 6:13; 9:10; 11:49; 17:5; 22:14; 24:10 Arka ni Nuwi [Ceb. Arka ni Noe; Eng. Noah’s Ark] Ngaran te dakel ne barku ne inggimu ni Nuwi wey in-unturan din duma te me anak din wey te me mananap te impasipukan te Manama te dahat ka inged. Hin. 6:9–8:19; Luk. 17:27 asnu [Ceb. asno; Eng. ass, donkey] Ka asnu sabeka ne ayam ne iling te kudde piru malepet, wey malayat se talinga. Num. 22:22-39; Luk. 10:34; 19:30-35; 2 Pid. 2:16 asupri [Ceb. asupre; Eng. sulfur, sulphur] Mewumel-humel ne batu seini ne makalawag ne egkalegleg. Senge-kakuwa ne egpeuranan te Manama te makalawag ne egkalegleg ka maddeet ne me etew eyew te pegpapitew te mangune-kune ne kabelu din te peggukum. Hin. 19:24; Luk. 17:29; Imp. 9:17-18; 14:10; 19:20; 20:10; 21:8 Augustu [Ceb. Augusto; Eng. Augustus] Sabeka ne titulu ni Gayu Uktabiyu, ka Impiradur diye te Ruma ne migmandu puun te leg‑un 27 BC taman te leg‑un 14 AD. Sikandin ka pangulu diye te Ruma te timpu te peglesut ni Hisus. Luk. 2:1 Asya [Ceb. Asya; Eng. Asia] Sabeka seini ne prubinsya ne egngaranan ded man‑e te Asya Minur. Sakup seini dengan te Ruma, piru kuntee nasakup e seini te nasud ne Turki. Si Pablu wey ka me duma rin, masulug ka inged te Asya ne nabayaan dan eyew egpangguhud te Meupiya ne Panugtulen. Him. 16:6; Ruma 16:5; Imp. 1:4 Baal [Ceb. Baal; Eng. Baal] Si Baal wey si Asira ne asawa rin neelin ne me diyus-diyus ne insimba te me matig-Kanaan. Migpalintutuu ka me matig-Kanaan ne si Baal wey si Asira egpakabehey kandan te uran wey te dakel ne egkahaani. Ke egsimba sikandan te seini ne me diyus-diyus egpeggilabetey sikandan su migsuman-suman sikandan ne sika ka egpuunan ne egbehey si Baal wey si Asira te dakel ne egkahaani. Te peggendiye te me kabuhalan ni Israil te Kanaan dengan, masulug kandan ka mig-inniyug te Manama wey migsimba te seini se daruwa ne diyus-diyus. Tal. 2:11; 1 Har. 16:30-33; 18:40 Babilunya [Ceb. Babilonia; Eng. Babylon] Seini ka ngaran dengan te nasud wey te siyudad ne iney te sikan ded ne nasud. Ka Babilunya, diye te dapit te igkakawanan ne balabahan te Misuputamya. Te tuig 586 te ware pad neetew si Kristu, inlusuran te matig-Babilunya ka Hirusalim wey indereetan dan ka timplu. Impanguyan dan e degma ka kabuhalan ni Israil isip me pinirisu diye te Babilunya (2 Hari 23:36–25:30; 2 Kru. 36:5-30). 2 Har. 24:1–25:28; Mat. 1:11–12:17; Imp. 14:8; 16:19; 17:5; 18:1-24 Balaud [Ceb. Balaod; Eng. Law] Seini ka lalimma ne an-anayan ne baseen diye te Tapey ne Kasabutan. Inggaranan ded degma seini te Baseen ni Muwisis. Piru egkahamit ded degma ka “balaud” para te intiru ne Tapey ne Kasabutan. Luk. 2:27,39; 5:17; 6:2-9; 10:26-27; 16:16-17 BC Ka “BC” puun te English ne “Before Christ”. Inggamit seini ne igngaran te me leg‑un te ware pad inlesut si Hisu Kristu kayi te ampew te tane. bewutismu [Ceb. bautismo, bunyag; Eng. baptize] Sabeka ne tuus te pegsalig te etew diye te Manama. Ligkat te timpu ni Huwan ne Talagbewutismu, weyig ka inggamit para te pegbewutismu te me etew ne mig-inniyug te me sale dan. Mat. 3:7; Luk. 3:3,7,12,16,21; 7:29-30; Him. 2:41; 8:12,36-38; 9:18; 10:48; 11:16; 16:33; 18:8,25; 19:3-5; Rum. 6:4; 1 Kur. 1:17; Gal. 3:27; Ipi. 4:5; Hib. 6:2 Bilsibul [Ceb. Beelsebul; Eng. Beelzebub] Sabeka ne ngaran ni Meibulan ne pangulu te me busew. Luk. 11:14-20 Bitanya [Ceb. Betania; Eng. Bethany] Deisek ne inged ne diye te limang te Bubungan ne Ulibu ne me 3 ne kilumitrus puun te Hirusalim. Ugpaan sika enni Mariya, Marta, wey ni Lasaru. Mar. 14:3; Luk. 19:29; 24:50 Bitlihim [Ceb. Betlehem; Eng. Bethlehem] Sabeka ne inged ne me 10 kilumitrus puun te Hirusalim. Diye inlesut si Hisus. Mat. 2:1; Luk. 2:4-6,15-17 Bitsayda [Ceb. Betsaida; Eng. Bethsaida] Sabeka seini ne inged ne diye te ilis te Lanew te Galiliya ne marani te Weyig ne Hurdan. Masalig ka me kein-inuwan ne neyimu ni Hisus diye te Bitsayda, piru minsan pad due, due pila re ne me etew ne migpalintutuu kandin. Mat. 11:21; Mar. 6:45; 8:22; Luk. 9:10; 10:13; Huw. 1:44; 12:21 Dabid [Ceb. David; Eng. David] Igkalitan ne anak ni Hisi wey sikandin ka miggimatey ki Guliyat. Neyimu sikandin ne igkarangeb ne Hari diye te Israil wey masalig ka me kanteen din ne insulat diye te me Salmu. Sabeka sikandin ne kaapuan ni Hisus. 1 Sam. 16–1 Har. 2:11; Luk. 1:69; 6:3 dinaryu [Ceb. denario; Eng. denarius] Seleppi ne eleg ne igbayad te senge-kaaldew ne pegtrabahu te timpu ni Hisus. Luk. 7:41; 10:35 Gabril [Ceb. Gabriel; Eng. Gabriel] Sabeka ne panalihan te Manama ne impeendiye diye te ki Sakariyas ne amey ni Huwan ne Talagbewutismu (Luk. 1:11-20), wey diye te ki Mariya ne iney ni Hisus (Luk. 1:26-38). Dan. 8:16; 9:21; Luk. 1:19,26 Galiliya [Ceb. Galilea; Eng. Galilee] Sabeka seini ne prubinsya ne ugpaan te me Hudiyu dengan piru neepes ka me Hudiyu diye te Hudiya te me matig-Galiliya (Huw. 7:52). Migtulin si Hisus diye te Nasarit, ka sabeka ne lungsud diye te Galiliya. Huswi 20:7; 1 Kru. 6:76; 1 Har. 9:11; 2 Har. 15:29; Isa. 9:1; Mat. 2:22; Luk. 4:44; 22:59; 23:5-6,49,55; 24:6; Him. 1:11; 2:7; 10:37; 13:31 Ginisarit [Ceb. Genesaret; Eng. Gennesaret] Dangeb ne ngaran te “Lanew te Galiliya”. Mat. 14:33-34; Mar. 6:52-53; Luk. 5:1 Hadis [Ceb. Hades; Eng. Hades] Ka ngaran ne inggamit te me Grigu ne eggendiyaan te nammatey e. Ingngaranan seini te me Hibruwanen te Siyul. Hin. 37:35; Mat. 11:23; Luk. 10:15; 16:23; Him. 2:27,31; Imp. 1:18; 6:8; 20:13-14 Hakub [Ceb. Jacob; Eng. Jacob] Anak sikandin ni Isaak wey ni Ribika. Sikandin ka hari ne sepping su namewu ma miglesut, ne si Isaw ka ngaran te sepping din. Minsan hari sikandin, sikandin ka in-alam te Manama ne igkengeupii. Inliwanan te Manama ka ngaran din ne Hakub wey Israil e ka ingngaran kandin. Egkakita degma seini diye te Israil. Hin. 25:24–49:33; Him. 7:8-16,32; Hib. 11:20-21 Hari Dabid Tengtengi nu diye te Dabid. Hari Sulumun Tengtengi nu diye te Sulumun. hibateen [Ceb. tinun‑an; Eng. disciple] Sabeka ne etew ne mig-ikul te duma ne etew eyew egkateu degma sikandin. Inggamit seini ne lalag diye te Iyam ne Kasabutan meyitenged te me hibateen ni Huwan ne Talagbewutismu wey minsan seeye se me hibateen ni Hisus, ka 12 ne me apustulis. Mat. 28:16-19; Luk. 5:30-33; 6:40; 9:40; 10:23; 14:26-27,33; 19:37-39; 22:11 Hibriyu [Ceb. Hebreo; Eng. Hebrew] Ngaran seini te me kabuhalan ni Abraham. Imminusan te me Hibruwanen ka kene ne me Hibruwanen tenged su isip dan ne sikandan kun de ka egsakupen te Manama. Tengtengi nu degma diye te Hudiyu. Hin. 40:15; 39:14; 41:12; Iks. 1:16-19; 2:7-11; 1 Sam. 4:6-9; Hir. 34:9; Luk. 23:3,37-38; Pil. 3:5 Hiriku [Ceb. Jerico; Eng. Jericho] Sabeka seini ne siyudad ne marani te me bubungan diye te Hudiya. Matikang ke me alad te siyudad dengan, piru te pegseled e te me Hudiyu te tane ne Kanaan ne insaad kandan te Manama, nakaseled bes e ka me sundalu ni Huswi su imbulihan sikandan te Manama ne ka me alad, nagguhus. Huswi 2:1; 3:16; 6:1-26; 7:2; 24:11; Luk. 10:30; 18:35; 19:1; Hib. 11:30 Hirudis [Ceb. Herodes; Eng. Herod] Diye te Iyam ne Kasabutan, due hep‑at ne me talagmandu ne egngaranan ki Hirudis. Sikandan si Hirudis ne Mabantug, Hirudis Antipas, Hirudis Agripa 1, wey si Hirudis Agripa 2. Hirudis Agripa 1 [Ceb. Herodes; Eng. Herod] Ka an-anayan ne Hari Hirudis Agripa ka migbayad-bayad te seeye se migpalintutuu ki Hisu Kristu te timpu ne sikan pad iya egbunsud egtulin ka simbaan. Sikandin ka migpeyimatey Ki Santiyagu ne suled ni Huwan. Him. 12:1-23 Hirudis Agripa 2 [Ceb. Agripa; Eng. Agrippa] Ka igkarangeb ne Hari Hirudis Agripa ka in-aputan ni Pablu te kasu rin te ware pad ipeuyan te gubirnadur si Pablu diye te Ruma eyew eggukuman ni Sisar. Him. 25:13–26:2; 26:19,27-32 Hirudis Antipas [Ceb. Herodes Antipas; Eng. Herod Antipas] Sikandin ka migmandu diye te Galiliya te timpu ne migwali si Hisus wey miggimu te me kein-inuwan diye. Anak sikandin te mabantug ne Hari ne si Hirudi, wey minsan ke Hari ka igngengaran kandin, piru kene ne Hari sikandin iling te amey rin. Sikandin ka migpeyimatey ki Huwan ne Talagbewutismu. Mat. 14:1-10; Mar. 6:14-27; Luk. 3:1,19-20; 9:7-9; 13:31; 23:6-12; Him. 4:27; 13:1 Hirudis ne Mabantug [Ceb. Herodes nga Bantogan; Eng. Herod the Great] Ka Hari te intiru ne inged te me Hudiyu te timpu te peglesut ni Hisus. Sikandin ka migpeyimatey te me bate ne me lukes diye te Bitlihim te miglesut e si Hisus. Mat. 2:1-22; Luk. 1:5 Hirudiyas [Ceb. Herodias; Eng. Herodias] Ka asawa ni Hirudis Antipas ka mighari diye te Galiliya. Te ware pad naasawa ni Hirudiyas si Hirudis, asawa pad sikandin ni Pilipi ne suled ni Hirudis. Amana neepes si Hirudiyas ki Huwan ne Talagbewutismu su si Huwan ma ka migkahi ne mareet ka peg-asawa ni Hirudis kandin. Mat. 14:3-12; Mar. 6:17-28; Luk. 3:19 Hirusalim [Ceb. Jerusalem; Eng. Jerusalem] Tapey e seini ne siyudad piru duem pad kuntee diye te Israil. Seini ka ugpaan dengan ni Hari Dabid wey ni Hari Sulumun wey te me duma ne Hari te Hudiya. Diye dengan te Hirusalim ka timplu ne eggendiyaan te me Hudiyu te katatelu tagse leg‑un eyew te pegsimba. Huswi 18:28; 2 Sam. 5:1-16; 2 Har. 24:8-12; Sal. 122:1-9; Isa. 2:1-5; Luk. 2:22,45; 6:17; 9:53; 13:33; 19:11,41-44; 21:20,24; 24:49,52; Rum. 15:31; Imp. 3:12; 21:2,10 Hudiya [Ceb. Judea; Eng. Judea (Judaea)] Seini ka ngaran te inged ne ugpaan te me Hudiyu. Ka Hirusalim wey Bitlihim, nasakup te Hudiya. Isra 5:8; Mat. 24:16; Luk. 21:21; Him. 1:8; 2:14; 1 Tis. 2:14 Hudiyu [Ceb. Judio; Eng. Jew] Ka me Hudiyu ka kabuhalan ni Hakub ne ingngaranan ded degma ki Israil. Ingngaranan sikandan te me Hudiyu tenged su diye sikandan ne mahinged te Hudiya dengan. Tengtengi nu degma diye te Hibriyu. Ist. 2:5; Hir. 34:9; Sak. 8:23; Him. 10:28; Gal. 2:14 Hunas [Ceb. Jonas; Eng. Jonah (Jonas)] Sabeka ne Hudiyu ne insuhu te Manama ne egpeendiyeen te siyudad te Ninibi eyew te pegpanugtul kandan te lalag te Manama. Piru ware migpalintutuu sikandin purisu in-abeleng sikandin te dakel ne ngalap te dahat. Nataman, inluwe ded sikandin te ngalap wey henduen pad miggendiye sikandin te Ninibi eyew te pegtuman te lalag te Manama. Hun. 1:1–4:11; Mat. 12:39-41; Luk. 11:29-32 iggira [Ceb. igera, igos; Eng. fig] Sabeka seini ne kayu ne egkeuyag diye te Israil wey te me duma pad ne inged, minsan ke batuwen ka tane. Mananam ka behas din. Hin. 3:7; Hir. 24:1-10; Luk. 13:6-7; 21:29; San. 3:12 igkasapulu [Ceb. ikapulo; Eng. tithe, tenth] Seini ka igkasapulu te egkahaani te etew, me ayam, wey me unag, ne keilangan ne igbehey diye te talagpanubad ne miggimu diye te timplu. Num. 18:21,26: Lib. 27:30-33; Mal. 3:8-12 Ihiptu [Ceb. Ihipto; Eng. Egypt] Seini ka inged ne diye te igkahibang ne balabahan te Aprika. Me 370 ne kilumitrus ka kariyuan puun te inged enni Abraham ne Kanaan peendiye te me lungsud te Ihiptu. Te timpu dengan ni Hakub, due mangune-kune ne gutas diye te intiru ne inged ne Kanaan. Sika ka egpuunan ne miggalin si Hakub wey ka pamilya rin diye te Ihiptu, diye te Gusin. Due me kabuhalan ni Hakub ne mig-ugpe diye isip uripen seled te hep‑at ne gatus ne leg‑un taman te impalihawang e sikandan ni Muwisis diye te Ihiptu. Timpu te seeye se neyitabu ne nasulat te Iyam ne Kasabutan, nasakup pad te Ruma ka Ihiptu. Hin. 39–50; Mat. 2:13-19; Him. 7 Ilisyu [Ceb. Eliseo; Eng. Elisha] Sabeka sikandin ne prupita dengan diye te Israil. Te an-anayan, hibateen sikandin ni Ilyas, piru te pegbatun e ki Ilyas, imbehayan sikandin te Manama te geem ne subla pad te geem ni Ilyas. 1 Har. 19:16-21; 2 Har. 2:1–13:21; Luk. 4:27 Ilyas [Ceb. Elias; Eng. Elijah] Sabeka ne prupita diye te Tapey ne Kasabutan ne migpataha te lalag te Manama diye te me Hudiyu. Ware sikandin migkehe ne migsapad te mareet ne Hari wey te langun ne migsimba te me diyus-diyus diye te Israil. Nasulat diye te Tapey ne Kasabutan ne eglibed si Ilyas te kene pad eggendini ka Magbebaye. 1 Har. 17:1–2 Har. 2:12; Mal. 4:5-6; Mat. 17:9-13; Luk. 1:17; 4:25-26; 9:8,19,30-33; San. 5:17 Impiradur [Ceb. Emperador; Eng. Emperor] Seeye se migmandu te Ruma. Sisar ka sabeka ne igngaran kandan. Tenged su natalu te me sundalu ran ka masulug ne me nasud lagkes ka me inged te me Hudiyu, impiradur pad ka migmandu te seeye ne me nasud te timpu ni Hisus (Mat. 22:15-21; Huw. 19:12). Due in-alam te impiradur ne egmandu te seeye ne me nasud ne sakup te Ruma, iling ki Hari Hirudis ne mighari te Israil, wey iling ki Gubirnadur Pilatu ne gubirnadur te Hudiya. Ka an-anayan ne impiradur, si Agustu ne migmandu te timpu ne neetew si Hisus (Luk. 2:1). Seini ka me impiradur ne nakasubal ki Agustu: si Tibiriyu (Luk. 3:1), si Kaligula, si Klawdiyu (Him. 11:28), wey si Niru. insinsu [Ceb. insenso; Eng. incense] Egtutungen seini eyew igpeemut. Inggamit seini te me talagpanubad diye te timplu te Manama. Neyimu ne tuus ka insinsu te peg-ampu te me etew te Manama ne eggendiye te ampew iling te ebel ne meemut. Iks. 30:8-9; 37:29; 40:5; Sal. 141:2; Luk. 1:10; 2 Kur. 2:14-15; Imp. 8:3-5 Isaak [Ceb. Isaac; Eng. Isaac] Sikandin ka igkarangeb ne amana neileyi ne me kaapuan ne migpuunan te Israilita ne Hudiyu red degma. Anak sikandin enni Abraham ki Sara. Iyan din anak si Isaw wey si Hakub. Hin. 17:19-22; 21:1-13; Rum. 9:7; Gal. 4:28; Hib. 11:9,17-18 Isayas [Ceb. Isaias; Eng. Isaiah] Mig-ugpe si Isayas diye te Hirusalim, sabeka sikandin ne talagpataha te lalag te Manama te timpu ne migpariyu te Manama ka me Hudiyu. Sabeka sikandin ne migpanagne ne eggendini te ampew te tane ka Magbebaye. 2 Har. 19:2; 20:1; Isa. 1:1; 6:1-8; 20:3; 37:2; 38:1; Luk. 3:4; 4:17; Huw. 1:23; 12:38-41; Him. 8:27-30; 28:25; Rum. 9:27-29; 10:16,20; 15:12 Ismail [Ceb. Ismael; Eng. Ishmael] Si Ismail ka anak ni Abraham ki Hagar. Te peg-anak ki Isaak ne anak ni Abraham ki Sara, impeyipanew e ni Abraham si Hagar ki Ismail su eyew egpekegsuwey sikandan se me anak (Hin. 21:8-21). Ka me kabuhalan ni Ismail, egngaranan te Ismailita. Peglihad te pila ne me leg‑un, si Husi, ka apu te buel ni Abraham ki Sara, imbebelegye te me kakey rin diye te Ismailita isip uripen (Hin. 37:25-28). Hin. 16:11-16; 17:22-26; 21:8-21; 25:12-17 Israil [Ceb. Israel; Eng. Israel] Ka igkarangeb ne ngaran ni Hakub wey ngaran ded man‑e te me kabuhalan din puun te sapulu wey daruwa ne me anak din. Tengtengi nu degma diye te Hibriyu wey Hudiyu. Hin. 32:22-32; Hir. 31:31-34; Luk. 22:30; Rum. 9–11; Hib. 8:8-12 itis te lana [Ceb. dihog; Eng. anoint] Te Bibliya, eg-itisan dan te lana ka me kasangkapan ne igbehey diye te Manama (Iks. 40:9) wey ka me etew ne iglein para te sabeka ne himu iling te Labew ne Talagpanubad (Iks. 29:7), me talagpanubad (Iks. 30:30), me Hari (2Sam. 12:7), wey me prupita (1 Har. 19:16). Ke egpeitisan te Manama te lana ka sabeka ne etew, migpalineu ne imbehayan din te katenged ne eggimu te himu rin iling ki Dabid ne in-itisan te lana eyew egkeyimu ne Hari te Israil (2 Sam 16:13). Te mewuri ne timpu, ka lalag ne Misiyas te linalahan ne Hibruwanen ne iyan igpasabut “ka in-itisan te lana” neyimu e ne iyan igpabasabut ka etew ne insaad te Manama ne eggendini eyew egmandu isip sabeka ne Hari wey egluwas te keet-etawan din (Dan. 9:25-26). “Ka in-itisan te lana” te Iyam ne Kasabutan egngaranan te “ka Kristu” ne Grigu ne linalahan, sikan naa ka ingngaranan dan si Hisus te Kristu (Mat. 16:16; Huw. 1:41; Him 4:27). Basaa nu degma diye te “Kristu” wey “Misiyas”. kabuhalan ni Israil Tengtengi nu diye te Israil. Senge-kakuwa ne egngaranan ded degma te Hibru wey ke Hudiyu. kamil [Ceb. kamelyo (camello); Eng. camel] Dakel seini ne ayam diye te me mamara ne inged ne due migketul diye te peka rin. Egkeunturan sika te me etew, wey egkaayun ne kene eg-inum te pila ne me aldew. Ka me kamil ka eg-uyan te me inuyanan te me etew su kene egpakaantus ka kudde te amana ne mamara ne inged. Hin. 12:16; Lib. 11:14; 1 Sam. 15:3; 30:17; 1 Har. 10:2; Sak. 14:15; Mat. 3:4; 19:24; 23:24; Mar. 1:6; 10:25; Luk. 18:25 Kanaan [Ceb. Canaan; Eng. Canaan] Seini ka inged ne insaad te Manama ki Abraham peendiye te me kabuhalan din. Te seini ne timpu kuntee, baad pad te Libanen wey Israil ka Kanaan. Te timpu dengan ni Abraham, nalein-lein ne me etew ka mig-ugpe diye te Kanaan: Kanaanen, Hitanin, Hihanin, Pirisanin, Girgasanin, Amurnin, Hibusnin, wey duma pad. Hin. 10:6-19; 15:18-21; Huswi 3:10; Him. 13:19 Kapirnaum [Ceb. Capernaum; Eng. Capernaum] Sabeka seini ne lungsud ne diye te ilis te Lanew te Galiliya. Malasi miggirehe si Hisus diye te Kapirnaum wey miggimu te me kein-inuwan diye piru minsan pad due, deisek de ka mahinged ne migpalintutuu kandin. Mat. 4:13; 11:23; Mar. 1:21; 2:1; Luk. 4:23,31; 7:1; Huw. 6:59 karniru [Ceb. karnero; Eng. sheep] Sabeka seini ne ayam ne mananam ne egkeenen, wey meupiya ne eggimuwen ka bulbul ne hinabel ne makepal para te maagsil ne me inged. Ka me karniru ka igpanubad te me Hudiyu duma te lein ne ayam dan. (Iks. 12:1-11; Lib. 1-7). Puun due, egngaranan si Hisus te Nati te Karniru te Manama (Huw. 1:29; 1 Kur. 5:7; 1 Pid. 1:19; Imp. 5:6,12; 14:4) su inggimatayan sikandin para te me sale ta. Luk. 15:4-6; Huw. 10:1-27 Kasabutan [Ceb. Kasabotan; Eng. Testament, Covenant] Masalig ka me kasabutan te Manama diye te me etew rin. Due kasabutan din diye te ki Nuwi (Hin. 9:8-17), wey due degma kasabutan din diye te ki Abraham (Hin. 17:1-8). Te timpu pad ni Muwisis, due kasabutan te Manama diye te me Hudiyu (Iks. 24:3-8), apil ka me suhu te Manama diye te kandan. Sika ka egngaranan te Tapey ne Kasabutan. Piru kuntee, due Iyam ne Kasabutan pinaahi ki Hisu Kristu (1 Kur. 11:25; Gal. 4:21–5:15; Hib. 9:15-22). Mat. 26:28; Mar. 14:24; Luk. 22:20; Hib. 7:22; Imp. 11:19 Kasulatan [Ceb. Kasulatan; Eng. Scriptures] Diye te Iyam ne Kasabutan, seini ne lalag migpasabut ne inlibulung ne matulus ne me sinulat te me Hibruwanen ne neila te me Kristuwanen ne egngaranan te “Tapey ne Kasabutan.” Inggamit ka miglain-lain ne ngaran iling te “Balaud” wey ka “Balaud ni Muwisis wey ka me prupita” (Mat. 5:17; 7:12; Luk. 2:22; 24:44; Him. 13:15; 28:23); ka “Matulus ne Kasulatan” (Rum. 1:2; 2 Tim. 3:15); wey ka “Tapey ne Kasulatan” (2 Kur. 3:14). Te seinid e ne me timpu, inggamit ded degma ka lalag ne Kasulatan para te intiru ne Bibliya. Luk. 4:21; 24:27,32,45 kirubin [Ceb. kerubin; Eng. cherubim, living creatures, angelic beings] Ka Kirubin, sabeka ne klasi te panalihan ne due pakpak wey belad ne egpakaruma te trunu ne ugpaan te Manama wey talagbantey sikandin. Hin. 3:24; Iks. 25:18-22; Isi. 10:1-20; Hib. 9:5 Kristu [Ceb. Cristo; Eng. Christ] Ka Kristu, Grigu sika ne linalahan, piru nekeg-iling ded ka kaluwasan te Hibruwanen ne “Misiyas.” Su ka igpasabut due, in-alam te Manama wey in-itisan te lana. Ingngaranan si Hisus te Kristu tenged su in-alam sikandin te Manama wey impeuyan isip Manluluwas wey Magbebaye. Egkeyimu sikandin keureme ne Hari te langun. Luk. 2:11; 3:15; 4:41; 20:41; 21:8; 23:35,39; 24:26,46 krus [Ceb. krus; Eng. cross] Ka batasan te me matig-Ruma dengan te peggimatey te me etew ne eleg ne eggimatayan, eglebasan dan ka etew wey egkaayun ne iglansang sikandin, wey ke igtagkes naa te kayu, su eyew amana ne egkabaybayaran wey mananey egkapatey. Migkahi si Hisus te minsan hentew ne etew ne egkeupian ne egkeyimu ne hibateen din keilangan ne eglingawan din ka pegkeetew rin wey egtiang te kandin ne krus wey eg-ikul ki Hisus (Matiyu 10:38; 16:24; Markus 8:34; Lukas 9:23; 14:27). Iyan igpasabut kayi ne seeye se me hibateen ni Hisus keilangan ne andam ne eg-antus tenged kandin wey ke andam naa ne egpeyimatey para kandin. Luk. 9:23; 14:27; 23:26-43 Kurasin [Ceb. Corasin; Eng. Chorazin, Korazin] Sabeka seini ne inged diye te ilis te Lanew te Galiliya wey ware migpalintutuu te Manama ka mahinged dutu. Minsan kuntee, ka seeg naan de te me baley ka nenagaat. Mat. 11:21; Luk. 10:13 kuruna [Ceb. korona; Eng. crown] Mahal seini ne igsaluub te Hari diye te ulu rin wey te labew naa ne pangulu, senge-kakuwa ne eggimuwen sika puun te bulawan wey te amana ne mateles ne me batu. Senge-kakuwa ne eggamiten degma isip ig-unag (Pil. 4:1; San. 1:12). Mat. 27:29; Imp. 4:4,10; 6:2; 19:12 Labew ne Talagpanubad [Ceb. Pangulong Pari; Eng. High Priest] Ka talagpanubad ne amana ne dakel se katundanan din te me duma ne me talagpanubad ne me Hudiyu wey iyan pangulu te Labew ne Hukumanan te me Hudiyu. Kasabeka re te sabeka ne leg‑un te Aldew te Peg-awe te Sale, egseled sikandin diye te Matulus ne Sinabeng diye te timplu wey egpanubad sikandin para te kandin ne lawa wey para te me sale te me keet-etawan diye te Israil. Mat. 26:3,51,57-58,62; Luk. 22:54; Hib. 2:17; 3:1; 4:14-15; 6:20; 7:26; 8:1; 13:11 Livita [Ceb. Levita; Eng. Levites] Kabuhalan seini ni Libi ne sabeka te anak ni Hakub. Iyan dan katungdanan ka egbulig te eggimuwen te talagpanubad diye te timplu. Iks. 38:21; Num. 3:1-13; Luk. 10:32; Huw. 1:19; Him. 4:36 Lut [Ceb. Lot; Eng. Lot] Ka anaken ni Abraham ne nakapallahuy duma te asawa rin wey me anak din ne me malitan te pegsilab te Manama te siyudad te Suduma, piru neyimu mule ne sungkaleg te asin ka asawa rin. Hin. 13:1-13; 19:1-29; Luk. 17:28-32; 2 Pid. 2:6-8 Magbebaye [Ceb. Ginoo; Eng. Lord] Ka lalag diye te Bibliya ne “Ahalen” wey ke “Sir” naa. Iyan sika igngaran te me uripen, sundalu, wey te duma ne me etew te seeye se due dakel se katenged diye te kandan. Inggamit mule sika diye te Bibliya ke meyitenged te Manama wey te anak din ne si Hisu Kristu. Hin. 2:4; Hun. 1:1; Mat. 4:10; 7:21-22; 22:37; Luk. 4:8; Huw. 20:28; Rum. 1:4-7 Magdalina [Ceb. Magdalina; Eng. Magdalina] Si Mariya Magdalina, sabeka sikandin te me hibateen ni Hisus ne impakitaan din te neuyag e sikandin. Ka ngaran din migpeila ne neetew sikandin diye te Magdala, sabeka ne lungsud dapit te eglineb te Lanew te Galiliya. Due pitu ne busew ne impaawe ni Hisus ligkat diye te kandin. Mat. 27:56–28:1; Mar. 15:40–16:9; Luk. 8:1-3; 24:10; Huw. 19:25 20:1-18* makasesale [Ceb. makasasala; Eng. sinners] Ka igpasabut te makasesale, sika se me etew ne kene egpakatuman te me suhu te Manama. Piru ka me etew ne kene egtuman te me suhu meyitenged te keenen ne malindit kun, sika ka egngaranan mule te me Hudiyu te makasesale wey seeye se me etew ne kene ne Hudiyu. Eglemetan te me Hudiyu ka me makasesale, wey minsan si Hisus insaparan dan tenged su migduma si Hisus te seeye ne me etew. Mar. 2:15-17; Luk. 7:34; 15:1-2; Rum. 5:8; 1 Tim. 1:15; San. 4:8 malindit (pegkamalindit) [Ceb. pagkahugaw; Eng. uncleanness] Kulang te kalinis sumale te sirimunyas te me Hudiyu. Due me keenen wey me hinimuwan ne ingkene te Balaud ni Muwisis tenged su in-isip seini ne malindit te etew sumale te sirimunyas. Ka etew ne in-isip ne malindit, kene egpakaapil te pegsimba taman te kene pad sikandin egpekeyimu te sirimunyas neg pakaawe te malindit wey egkeyimu sikandin ne malinis. Hin. 7:2-9; Lib. 10:10; 11:4; Isa. 6:5; 52:11; Isi. 36:29; Mat. 15:11; Luk. 5:12; Huw. 18:28; Him. 10:14 Manama [Ceb. Dios; Eng. God] Ka Manama ka miggimu te langit wey inged, me pinamula wey me mananap wey me manuk-manuk. Meupiya ka batasan din su ware sale din. Sikandin ka miggimu te etew ne iling te kandin ne ulaula. manna [Ceb. manna; Eng. manna] Ka seini ne egkakeen imbehey te Magbebaye ne Manama te me Hudiyu dengan te timpu ne diye sikandan te inged ne ware mahinged. Maangkag seini wey meemis. Egkeulug seini puun te langit tagse marusilem wey egkiteen tagse maselem. Ka igpasabut te seini ne egkakeen diye te linalahan te Hibruwanen iya ka, ‘Nekey‑a seini?’ su ware dan seini neila te an-anayan ne nakita ran seini diye te tane. Iks. 16:14-36; Num. 11:7-9; Huw. 6:31 matulus [Ceb. balaan; Eng. holy] Ka me kasangkapan ne iglein para eggamiten diye te tangkaan te Manama, wey seeye se me talagpanubad diye te timplu wey labi e ka Manama tenged su ware sale din wey ka anak din degma ne si Hisus. Ka Manama, ka anak din ne si Hisus, wey ka panisingan din, egngaranan langun te matulus tenged su ware sale dan. Ka duma degma ne diyeg puun te Manama egkakahi red ne matulus, iling naa te Bibliya. Ne sika degma se nakalein te urdinaryu ne me kasangkapan ne egkahamit de te pegsimba te Manama egkakahi red degma ne matulus, iling naa te gamit te timplu wey ka me talagpanubad. Hin. 2:3; Iks. 3:5; Lib. 19:2; 21:8; Luk. 1:35,49,70-75; 4:34; Ipi. 1:4; Tit. 1:8; Hib. 7:26; 1 Pid. 1:15-16; Imp. 4:8 Meibulan [Ceb. Satanas, yawa; Eng. Satan, Beelzebub, devil] Si Satanas ka pangulu te me busew wey kuntere sikandin te Manama. Egpanlimbung sikandin te me etew wey eg-el-elehan din sikandan ne eyew egpekeyimu te mareet. Malasi rin igpasuman-suman te me etew ne migpalintutuu ki Hisu Kristu ka meyitenged te mareet dengan ne neyimu ran su eyew egpekeisip pad sikandan ne ware pad sikandan pasayluwa te Manama. Egngaranan degma si Satanas ki Meibulan wey Hari te seini ne kalibutan. Egkaayun ne egpeiling sikandin te panalihan te Manama eyew te peglimbung (2 Kur. 11:14). 1 Kru. 21:1; Hub 1:6; 2:1; Luk. 4:1-13; 8:12; 10:18; 11:14-20; 13:16; 22:3,31,53; Rum. 16:20; Imp. 2:9; 20:2,7 meupiya ne panugtulen [Ceb. maayong balita; Eng. good news, gospel] Seini ka insulat diye te Iyam ne Kasabutan ne si Hisu Kristu ka insaad te Manama ne egpakaluwas te langun ne me etew ne egpalintutuu kandin. 2 Har. 7:9; Isa. 52:7; 61:1; Nah. 1:15; Mat. 4:23; Luk. 1:19; 2:10; 3:18; 4:43; 8:1; 16:16; Him. 5:42; 8:12,35; 10:36-42; 13:32; 14:15; 16:10; 20:24; Rum. 1:1-17; 10:15; 15:19-20; 1 Kur. 1:17; Gal. 1:6-12; Ipi. 6:15,19-20; Kul. 1:5-6; 1 Tis. 2:1-8 Migharian te Manama Tengtengi nu diye te Peghari te Manama. Misiyas [Ceb. Mesiyas; Eng. Messiah] Iyan kaluwasan te Misiyas ne sika se in-itisan te lana, subla ne iyan igpasabut seeye se Insaad ne Manluluwas ne intagne te me Hibruwanen ne me prupita. Sikandin ka egkeyimu ne Hari keureme te langun. Nekeg-iling ded ka kaluwasan te Grigu ne “Kristu.” Dan. 9:25-26; Huw. 1:41; 4:25* mustasa [Ceb. mustasa; Eng. mustard] Sabeka seini ne pinamula ne mallintek amana ka behas wey egkeyimu ne leggu. Diye te Hudiya, iling kallayat seini te etew ke egtulin. Mat. 13:31; 17:20; Mar. 4:31; Luk. 13:19; 17:6* Muwisis [Ceb. Moises; Eng. Moses] Sabeka sikandin ne Hudiyu ne inlesut diye te Ihiptu te timpu ne neuripen ka me Hudiyu. Inggeles sikandin te iney rin su eyew kene egkeyimatayan te me sundalu. Piru nakita sikandin te anak te Hari wey inlitan wey diyad e sikandin migtulin te ugpaan te Hari te Ihiptu piru impallahuy sikandin te mewuri ne aldew wey neyimu sikandin ne pangulu te me Hudiyu, wey sikandin ka mig-uyan kandan diye te tane ne imbehey kandan te Manama. Sikandin ka imbehayan te Manama te me suhu din para te me Hudiyu wey sikandin ka migsulat te Ginisis, Iksudu, Livitiku, Numirus wey Diyutirunumiyu. Iks. 2–Diy. 34:12; Luk. 9:30; 16:29-31; 20:28,37; 24:27; Huw. 1:17; Him. 7:20-44; Hib. 3:2-6; 11:23-29; Imp. 15:3 Naaman [Ceb. Naaman; Eng. Naaman] Sabeka sikandin ne aggalen te sundalu ne migderalu, piru migpalintutuu sikandin te lalag te sabeka ne suluhuen din ne Hudiyu. Migpanumbaley sikandin diye te Prupita ne si Ilisyu wey neulian sikandin te intuman din ka suhu te ne egpalenepen diye te Weyig ne Hurdan. 2 Har. 5:1-27; Luk. 4:27 Nasarit [Ceb. Nazaret; Eng. Nazareth] Sabeka seini ne inged diye te me bubungan te Galiliya. Egngaranan si Hisus te “Hisus ne matig-Nasarit” su diye ma sikandin migtulin. Mat. 2:23; 21:11; Mar. 1:24; 4:13; 10:47; 14:67; 16:6; 26:71; Luk. 1:9,26; 2:4,39,51; 4:16,34; 18:37; 24:19; Huw. 1:45-46; 18:5,7; 19:19; Him. 2:22; 3:6; 4:10; 6:14; 10:38; 22:8; 26:9* Ninibi [Ceb. Ninibe; Eng. Nineveh] Ka tapey ne siyudad ne kapital te Asirya ne diye nakatahu dapit te igsile te weyig ne Tigris. Dakel ka sale te me etew diye piru mig-inniyuhan dan ka me sale dan te timpu ne inwaliyan sikandan ni Prupita Hunas. Hin. 10:11; 2 Har. 19:36; Isa. 37:37; Hun. 1:2; 3:1-10; 4:11; Nah. 1:1; 2:8; 3:7; Sup. 2:13; Mat. 12:41; Luk. 11:30-32* Nuwi [Ceb. Noe; Eng. Noah] Sabeka sikandin ne kaapuan diye te Tapey ne Kasabutan. Sikandin ka miggimu te arka ne in-unturan din duma te asawa rin wey me anak din wey me mananap te impasipukan te Manama te dahat ka inged. Puun te seini ne arka, naluwas sikandan. Hin. 5:29-32; 6:5–9:29; 1 Kru. 1:4; Isa. 54:9; Isi. 14:14,20; Mat. 24:37-38; Luk. 3:36; 17:26-27; Hib. 11:7; 1 Pid. 3:20; 2 Pid. 2:5* panalihan te Manama [Ceb. anghel; Eng. angel] Me suluhuanen sikandan te Manama. Due timpu ne kene sikandan egkakita, piru due timpu ne egkakita. Egpekeiling te etew ka ulaula ran piru eglayag. Ne due degma me panalihan ni Meibulan (Mat. 25:41; Imp. 12:7-9). Hin. 16:7; Num. 22:23-35; Sak. 1:11; Luk. 1:11,26; 2:9; 4:10; 12:8; 22:43; Imp. 3:5 panganey [Ceb. panganay; Eng. firstborn, eldest child] Diye te me Hudiyu, ka panganey ne anak ne lukes impurtanti amana. Ke egpatey e ka amey wey iney, ka panganey ne anak ne lukes ka egpakakamuney te dakel ne baad te tane wey me karatuan te amey wey iney ran (Diy. 21:15-17), wey sikandin ka egkeyimu ne pangulu te pamilya rin. Ka panganey ne lukes, ka an-anayan ne anak te me ayam, wey ka an-anayan ne behas te me pinamula igbehey diye te Manama. Ingngaranan te Manama ka me kabuhalan ni Israil ne panganey rin ne anak ne lukes su impurtanti amana sikandan kandin (Hin. 4:4; Iks. 13:2,12; 22:29; 34:19; Num. 3:13; Liv. 27:26). Te Iyam ne Kasabutan, si Hisus ka panganey anak ne lukes ni Mariya (Mat. 1:25; Luk. 2:7) wey ingngaranan sikandin te panganey ne anak ne lukes te Manama. Sikandin ka “panganey te langun ne hinimuwan” (Kul. 1:15) ne migpasabut ne sikandin ka labew te langun. Sikandin man‑e ka “panganey te me minatey” (Kul. 1:18; Imp. 1:5) ne migpasabut ne sikandin ka an-anayan ne egkeuyag ne kenad egpatey. Sikandin ka panganey te langun ne migpalintutuu (Ruma 8:29-30). Ingngaranan degma ka me migpalintutuu te panganey (Hib. 12:23) wey an-anayan ne behas te pinamula te Manama (San. 1:18; Imp. 14:4). Panisingan te Manama [Ceb. Espiritu Santo; Eng. Holy Spirit (Holy Ghost)] Ka Panisingan te Manama kene egkakita ne masalig ka eggimuwen din. Egbulig sikandin te keet-etawan te Manama eyew meupiya ka eggimuwen dan wey meupiya ka suman-suman dan. Egbulig degma sikandin te me etew ne kene egpalintutuu te Manama eyew egpakanengneng sikandan ne due iya Manama. Sal. 51:11; Isa. 63:10-11; Mat. 1:18; Luk. 1:15,35,41,67; 2:25-26; 3:16; 4:1; 11:13; 12:10-12; Him. 1:2,8; 2:4; Ipi. 1:13; 4:30; 1 Tis. 4:8; 1 Huw. 5:6-8; Hud. 20 panubaran [Ceb. halaran; Eng. sacrificing places] Ka me panubaran dengan te Tapey ne Kasabutan diye egkakita te me bubungan, diye te me labuntud, wey diye te mapatag. Ka seeye ne panubaran, due balungbalung, due sinabeng ne egtahuan te me kasangkapan ne eggamiten te pegpanubad, wey due keenanan. Ka seeye ne panubaran, diye egtutunga ka insinsu, egpanubad te me ayam, egkeenan te igpanubad, eg-ampu, egmeyilabetey, wey egpanubad te me bate. Te diyad ka ma kabuhalan ni Israil te tane ne insaad te Manama te kabuhalan ni Israil ne egpeendiyaan kandan, imparereetan te Manama kandan ka me larawan wey ka me panubaran te me mahinged ne diye te me bubungan, wey kene sikandan egpepanubaren diye (Num. 35:52; Diy. 12:2-3). Piru te ware pad neimpusi ka timplu, intuhutan sikandan te Manama ne egpanubad te minsan hendei ne panubaran ne inhalad kandin ne ware me larawan (1 Sam. 9:12-25; 1 Har. 3:2-4). Piru te neyimu e ka timplu diye te Hirusalim, kenad egkaayun ne egpanubad pad sikandan te minsan hendei ne panubaran ke kene diye naan de te timplu (Diy. 12:4-5; 1 Har. 9:3). paralitiku [Ceb. paralitiko; Eng. paralytic (palsy)] Etew ne nalepuan wey ke napiangan wey ke masumpit e ka dalu rin ne kene egpekeyipanew sikandin. paras [Ceb. paras, ubas; Eng. grape] Sabeka ne klasi ne prutas ne meemis, wey ka kineles din egkaayun ne eggimuwen ne binu. Num. 13:23; Isi. 18:2; Hir. 31:29; Luk. 20:9-15; Huw. 15:1-5; San. 3:12; Imp. 14:18; 19:15 pari [Ceb. pari; Eng. priest] Tengtengi nu diye te talagpanubad te timplu. Paraun [Ceb. Paraon; Eng. Pharaoh] Ka igngaran te langun ne Hari te Ihiptu. Hin. 12:15-20; Hin. 37–Iks. 15; Himu 7:10-21 Parisiyu [Ceb. Pariseo; Eng. Pharisee] Sabeka ne punduk te me Hudiyu. Amana sikandan ne istriktu meyitenged te pegtuman te Balaud ni Muwisis wey te susuluhi ne me balaud ne impanimul ran e. Mat. 5:20; 9:14,34; 15:12; 16:6,11; 23:26; Mar. 2:18; 8:15; Luk. 5:30; 6:7; 7:30; 11:37-44; 12:1; 15:2; 16:14; 18:10-11; Huw. 11:47; Him. 5:34; 15:5; 23:6; 26:5; Pil. 3:5 patulin te paan [Ceb. patubo sa pan; Eng. yeast (leaven)] Seini ka igsewug te harina ne trigu wey sibada eyew egtulin te kene pad eggilutuen eyew egkeyimu ne paan. Iks. 12:15-19; Lib. 2:11; Hus. 7:4; Amu. 4:5; Mat. 13:33; Luk. 12:1; 13:21; 1 Kur. 5:6-7; Gal. 5:9 Peghari te Manama [Ceb. Gingharian sa Dios, Gingharian sa Langit; Eng. Kingdom of God, Kingdom of Heaven] Ngaran seini ne inggamit te pegpangguhud meyitenged te pegmandu te Manama kayi te inged. Ne seini, kene egkakita diye te mariyu wey te minsan hendei, ke kene, kayid e kuntee tenged su diyad e sika te pusung te me etew ne egpalintutuu te Manama wey egginguma pad man‑e seini keureme tenged su eglibed si Hisus eyew te peghari te langun. Mat. 3:2; 4:17; 5:3; 7:21; 10:7; 12:28; 13:11-52; Luk. 4:43; 6:20; 7:28; 9:2; 21:31; Huw. 3:3-5; Him. 1:3; Rum. 14:17; 2 Tis. 1:5 Pilatu [Ceb. Pilato; Eng. Pilate] Tengtengi nu diye te Punsiyu Pilatu. prupita [Ceb. propeta; Eng. prophet] Ka etew ne eglalahan te Manama eyew sikandin e ka egpataha te lalag din diye te me etew. Due timpu ne egpanagne ka me prupita ke nekey ka impakita te Manama ne egkeula-ula. Masalig ka me prupita diye te Tapey ne Kasabutan, iling ki Isayas wey si Hunas. Due degma me prupita te Iyam ne Kasabutan diye te me simbaan. Si Huwan ne Talagbewutismu ingngaranan degma te sabeka ne prupita. Hin. 20:7; Iks. 7:1; Num. 11:29; Luk. 2:36; 7:16,39; 11:47; 13:33; 20:6; 24:19; Him. 3:23; 13:6; Imp. 16:13 puasa [Ceb. puasa; Eng. fasting] Ka kene egkeen te sabeka ne timpu. Sabeka ne katundanan seini te me etew ne due tuluuwen. 2 Sam. 12:21; Ist. 4:16; Sal. 35:13; Hun. 3:5; Mat. 6:16; Luk. 5:33-35; 18:12; Him. 13:2-3; 14:23 Punsiyu Pilatu [Ceb. Poncio Pilato; Eng. Pontius Pilate] Sabeka sikandin ne gubirnadur ne matig-Ruma ne iyan migmandu diye te Hudiya wey diye te Samarya wey diye te inged ne Idum te leg‑un ne 26 AD taman te 36 AD. Sikandin ka migpalansang ki Hisus diye te krus su migpalintutuu sikandin te igkeupii te me pangulu te me Hudiyu. Mar. 15:1-15; Luk. 3:1; 4:27; 23:1-25,52; Him. 3:13; 1 Tim. 6:13 Ruma [Ceb. Roma; Eng. Rome] Te an-anayan, siyudad ka Ruma piru neyimu seini ne maluag ne nasud te timpu te kayi pad te ampew te tane si Hisus. Masalig ka duma ne nasud ne insakup dan wey napehes ne egbayad te buhis diye te pangulu te Ruma ne egngaranan te Impiradur. Luk. 2:1; 7:2; Huw. 11:48; Him. 2:10; 16:21,37-38; 18:2; 19:21; 22:25-29; 23:11,27; 28:16-17; Rum. 1:7,15; 2 Tim. 1:17 Sadusiyu [Ceb. Saduseo; Eng. Sadducee] Deisek seini ne punduk te me Hudiyu. Ka kasuluhan kandan me talagpanubad. Ka impuunan te kandan ne tuluuwen, sika se an-anayan ne lalimma ne baseen diye te Tapey ne Kasabutan, wey ware sikandan migtuman te duma ne baseen diye te Tapey ne Kasabutan. Seeye naa, ware nekeg-iling ka kandan ne tuluuwen te tuluuwen te me Parisiyu. Mat. 3:7; 16:1-11; 22:23; Mar. 12:18-27; Luk. 20:27-38; Him. 4:1; 5:17; 23:6-8 Sahakeen te me Balungbalung [Ceb. Kasaulogan sa mga Payagpayag; Eng. Feast of Tabernacles] Eggale-gale ka me Hudiyu te seini ne sahakeen tenged te uma (Diy. 16:13-15), te kaap-apuan dan ne impalihawang te Manama puun te Ihiptu, wey te pegleug-leug diye te inged ne ware mig-ugpe te sapulu wey hep‑at (40) ne leg‑un (Lib. 23:39-43; Nih. 8:12-18). Sikan naa, tagse leg‑un egmanleleeb ka me Hudiyu te eg-aranan dan ne iyan atep se sugpang te kayu ne due dewun wey eg-aran sikandan te sabeka ne simana. Te igkapitu ne aldew te sahakeen, egsakug ka me talagpanubad te weyig diye te pamanihusanan ni Silaum wey eg-uyanen diye te Hirusalim wey ighalad ka weyig duma te binu te timpu te pegpanubad te maselem pinaahi te peg-ule diye te tangkaan te Magbebaye ne Manama diye te altar. Te timpu ni Hisus, mig-apil sikandin te sahakeen diye te Hirusalim, wey diye din ihuhud ne sikandin ka egbehey te weyig ne egpakabehey te umul ne ware egtamanan (Huw. 7:2,37-38). Sahakeen te Paan ne Ware Patulin [Ceb. Pangilin sa Pan nga Walay Patubo; Eng. Feast of Unleavened Bread] Ka sahakeen te me Hudiyu, egginguma te pitu ne aldew puun te Sahakeen te Peglihad te Panalihan. Eggimuwen dan seini eyew te pegsuman-suman te pegluwas dengan kandan puun te Ihiputu. Ka seini ne ngaran diye egpuun te batasan dan ne egpangimu te paan ne ware patulin seled te sika ne simana. Egsumsumanen dan seini te an-anayan ne simana te Abril. Iks. 12:17; Diy. 16:16; Luk. 22:1-38 Sahakeen te Peggaani [Ceb. Pangilin sa Pangani; Eng. Feast of Harvest] Seini ka sahakeen te me Hudiyu te hapit e egkapenga ka bulan te Mayu ne pegsuman-suman te peggaani te trigu. Puun te Sahakeen te Peglihad te Panalihan, due 50 ne aldew ka eglihad ne henduen pad ka Sahakeen te Peggaani. Egngaranan degma seini te me Hudiyu te “Sahakeen te Simana”, ne ingngaranan e sika te “Pintikustis” te mewuri e ne timpu. Iks. 23:16 Sahakeen te Peglihad te Panalihan te Manama [Ceb. Pasko sa mga Judio; Eng. Feast of Passover] Seini ka sahakeen te me Hudiyu te pitsa 14 te bulan te Nisan (me Abril 1). Te seini ne timpu, egsuman-suman sikandan te sika se tuus te timpu ne mig-awe sikandan diye te Ihiptu isip me uripen. Ne ka langun ne panganey ne anak te me Ihiptuhanen innimatayan te aanalihan piru ware mule hilabeti ka me panganey te Hibruwanen. Iks. 12:11; Num. 9:2; Diy. 16:1; Luk. 2:41; 22:1-38; Huw. 11:55; 12:1; 18:28,39; 19:14; 1 Kur. 5:7; Hib. 11:28 saku ne igsaluub [Ceb. bisting sako; Eng. sackcloth] Ka seini ne igsaluub, meitem wey egdehes. Egpuun seini te bulbul te kambing. Igsaluub seini te me etew ne diye te Bibliya te pegpapitew ne eglungku sikandan (Ist. 4:1; Hir. 6:26; Imp. 11:3) wey eg-inniyug te me sale dan (Dan. 9:3-5; Mat. 11:21). Salmu [Ceb. Salmo; Eng. Psalms] Me kanteen te me Hibruwanen. Masalig ka insulat ni Hari Dabid piru masalig pad degma ka duma ne migsulat. Samarya [Ceb. Samaria; Eng. Samaria] Sabeka seini ne inged ne diye te taliware te Hudiya wey Galiliya. Nekeg-ehet ka me matig-Samarya te me Hudiyu tenged su ware nekeg-iling ka me kaapuan dan wey me batasan dan wey me tuluuwen dan. Ahad pad iya ne nekeg-ehet sikandan meyitenged te pegsimba. 1 Har. 13:32; Isra 4:10; Luk. 9:52; 17:11; Huw. 4:4; Him. 1:8; 8:1,5,14 Sidun [Ceb. Sidon; Eng. Sidon] Sabeka seini ne siyudad ne diye te ilis te dahat ne ugpaan te me Grigu. Masalig ka mignigusyu diye te Sidun ne egpuun te lein ne me nasud tenged su tirminal seini te me barku. Diye te Sidun ka timplu te manama ran ne si Ismun. Mat. 11:21; Mar. 7:31; Luk. 4:26; 6:17; 10:13-14; Him. 12:20; 27:3 simbaan te me Hudiyu [Ceb. sinagoga; Eng. synagogue] Seini ka libulunganan te me Hudiyu diye te tagse inged te Aldew te Peggimeley eyew te pegsimba. Inggimu ran degma seini eyew eglibulungan dan te minsan nekey ne tuyu dan, apil e ka peg-iskuyla te me anak dan. Mat. 12:9; Mar. 6:2; Luk. 4:15; 6:6; 7:5; 8:41; Huw. 18:20; Him. 13:14; 18:4 Sisar [Ceb. Cesar; Eng. Caesar] Ka igngaran te Impiradur diye te Ruma. Mat. 22:17-21; Mar. 12:14-17; Luk. 20:22-25; Pil. 4:22 Siyun [Ceb. Sion; Eng. Zion] Lein ne igngaran te Hirusalim ne layun eggamita te Tapey ne Kasabutan. Suduma [Ceb. Sodoma; Eng. Sodom] Sabeka seini ne siyudad ne marani te Namatey ne Dahat. Insilaban te Manama ka siyudad te Suduma su ka mahinged dutu amana ne makasesale. Hin. 13:12; 19:24-28; Isa. 1:9; Luk. 10:12; Rum. 9:29; 2 Pid. 2:6; Hud. 7; Imp. 11:8 Sulumun [Ceb. Salomon; Eng. Solomon] Anak ni Hari Dabid wey si Batsiba. Neyimu sikandin ne igkatelu ne Hari te Israil. Amana ne mabantug sikandin tenged te karatuan din wey te kaalam din piru susuluhi ka asawa rin ne iyan nakapasuwey kandin te pegpamakey rin te Manama. Sikandin ka migbebaley te timplu te Manama. 2 Sam. 12:24-25; 1 Har. 1–11; Mat. 1:6-7; 6:29; 12:42; Luk. 11:31; 12:27; Him. 7:47 Tahuanan te Kasabutan [Ceb. Sudlanan sa Kasabotan; Eng. Ark of the Covenant] Kehun seini ne inggimu puun te akasiya ne kayu wey imbulitan te bulawan. Neelin ne bulawan ka supe kayi wey due daruwa ne larawan te kirubin diye te supe. Diye te elat te daruwa ne kirubin in-ila ne trunu te Manama (2 Har. 19:15), ne due igtahu te me talagpanubad ka langesa te ayam tagse leg‑un eyew igbunbun te sale te keet-etawan (Lib. 16:11-15). Eglalag ka Manama ki Muwisis puun diye te elat te daruwa ne kirubin ne diye te supe te Tahuanan te Kasabutan. Migpeila ka Tahuanan te Kasabutan ne migduma ka Manama kandan. Intahu seini diye te Amana ne Matulus ne Sinabeng. Ka tahu te Tahuanan te Kasabutan iyan ka daruwa ne malumpayag ne batu ne insulatan te me suhu te Magbebaye ne Manama, ka banga ne intahuan te egkakeen ne egngaranan te manna, wey ka tuked ni Aarun ne migsubing. Iyan de intuhutan ne egyayung te Tahuanan te Kasabutan ka me kabuhalan ni Libi, wey ke egyayungan dan e seini, keilangan ne egbunbunan dan seini wey egtahuan te yayunganan. Egkabasa degma te “Timplu”. Iks. 25:10-22, 26:33-34; Lib. 16:2; Diy. 10:1-3-8; 1 Sam. 6:19 talagpanubad te timplu [Ceb. pari; Eng. priest] Ka me kabuhalan ni Aarun ne migtrabahu diye te timplu. Iyan dan eggimuwen diye te timplu ka egpanubad te me ayam te me etew, egtutung te insinsu, wey eg-uyan te pegsimba te Manama diye te timplu. Hin. 14:18; Iks. 19:6; Sal. 110:4; Luk. 1:5; 5:14; 10:31; Rum. 15:16; Hib. 7:11; 8:4; 10:11; 1 Pid. 2:5,9; Imp. 5:10; 20:6 talagpanulu te Balaud [Ceb. magtutudlo sa Balaod; Eng. teachers of the Law] Me Hudiyu ne migpanulu wey migpasabut te me suhu diye te Tapey ne Kasabutan, minsan seeye se an-anayan ne lalimma ne baseen ni Muwisis. Mat. 2:4; 23:2-34; Mar. 12:28-38; Luk. 11:52; Huw. 8:3; Him. 4:5; 1 Kur. 1:20; 1 Tim. 1:7 talagsukut te buhis [Ceb. kobrador sa buhis; Eng. tax collector, publican] Me Hudiyu sikandan ne egsukut te buhis diye te me duma ran para te me ahalen dan ne diye te Ruma. Igkeepes sikandan te me etew tenged su amana sikandan egpanlimbung te duma ran ne me Hudiyu, su egkuen te me talagsukut te buhis ka subla. Purisu naratu e sikandan puun te peglimbung dan. Sabeka ne talagsukut te buhis si Sakiyu (Luk. 19:1-10). Mat. 5:46-47; 9:10-11; 10:3; 11:19; 18:17; 21:31-32; Mar. 2:15-16; Luk. 3:12; 5:27-30; 7:29-34; 15:1; 18:10-13; 19:2* Tibiriyu [Ceb. Tiberio; Eng. Tiberius] Sabeka ne Impiradur diye te Ruma te leg‑un 14 AD taman te 37 AD. Te igka-15 ne leg‑un te peghari din (me 29 AD) migbunsud migpangguhud si Huwan meyitenged te lalag te Manama. Luk. 3:1 timplu [Ceb. timplo; Eng. temple] Ka timplu, dakel ne baley te Manama diye te Hirusalim. Maluag ka lama te timplu ne inlingkus te matikang ne alad ne batu. Miggendiye ka me Hudiyu eyew te pegsimba diye te lama, piru ka me talagpanubad de ka egpakaseled te sinabeng wey ka me Libita. Si Hari Sulumun ka an-anayan ne migpes-ek te timplu te Manama diye te Hirusalim piru nahuhus e te mewuri ne aldew. Te timpu te kayi pad si Hisus te ampew te tane, due timplu te Manama ne impes‑ek ni Hari Hirudis piru nahuhus te me sundalu te Ruma te mewuri ne aldew wey warad e kuntee. 1 Har. 6:1; Isra 6:14; Luk. 1:21-22; 2:27,37,46; 4:9; 18:10; 19:45; 21:5,37; 22:53; 24:53 Tiru [Ceb. Tiro; Eng. Tyre] Sabeka seini ne siyudad ne diye te ilis te dahat. Ka kasuluhan te me etew diye, kene ne Hudiyu. Masalig ka mignigusyu diye te Tiru su tirminal ma te me barku puun te me lain-lain ne inged. Isi. 28:12; Mat. 11:22; Luk. 6:17; 10:13-14; Him. 12:20 trigu [Ceb. trigo; Eng. wheat] Egpekeiling te paley ka trigu piru kene ne egkaayun diye te basakan. Ke eggalingen e ka trigu, egkeyimu sika ne harina ne eggimuwen ne paan. Amana ne impurtanti ka trigu diye te me Hudiyu su malasi sikandan ne egkeen te paan. Hin. 30:14; Mat. 12:1; Luk. 16:7; 22:31; Huw. 12:24; Imp. 6:6; 18:13 trumpita [Ceb. trumpeta; Eng. trumpet] Instrumintu ne igparahing pinaahi te peggiyup te deisek ne lungag diye te pupul wey derahingi ka laheng ne eglihawang diye te maluag ne pupul. Egkahamit sika te pegpangumew te me etew wey ke me sundalu naa eyew egpalibulungen. Iks. 19:13-19; Huswi 6:4-20; Mat. 24:31; 1 Kur. 14:8; 15:52; 1 Tis. 4:16; Imp. 8:2-9:14 trunu [Ceb. trono; Eng. throne] Bangku ne para re iya te Hari wey te duma ne labew ne me pangulu. Inggimu seini puun te mahal ne me gamit—kema ke puun te bulawan, diye te meupiya ne kayu wey ke laplap naa te me mananap wey in-ay-ayaran dikurasyuni. Iks. 11:5; Ist. 5:1; Hun. 3:6; Mat. 19:28; Hib. 8:1; Imp. 4:2–5:13; 20:4-12 tuli (eggunting) [Ceb. tuli; Eng. circumcision] Ka peggunting te laplap te lasu te me bate ne me lukes. Tuus sika te kasabutan te Manama diye te me keet-etawan din ne diye te Israil. Intuli ka me bate ne me lukes te walu pad ne aldew sikandan puun te peglesut. Hin. 17:9-14; Huswi 5:3; Luk. 1:59; Him. 15:5; 21:21; Gal. 5:2 ubas [Ceb. paras, ubas; Eng. grape] Tengtengi nu diye te paras. ulibu [Ceb. olibo; Eng. olives] Sabeka ne mahal ne kayu. Egkaayun ne egkeenen ka behas din, wey egkaayun ne egkeyimu ne lana wey mentika wey sulu. Hin. 8:11; Diy. 28:40; Nih. 8:15; Hub 15:33; Sal. 128:3; Hab. 3:17; Sak. 4:12; Rum. 11:17,24; San. 3:12; Imp. 11:4