Iyan tahu kayi ka me kaluwasan te me lalag kayi te Bibliya. Ne due degma me listaan te me birsikulu ke hendei egkakita ka seeye ne me lalag diye te Bibliya. Ke egkakita niyu diye te me birsikulu ka seini se hendue te bituen (*), palinneu te nakumplitu e ka listaan te me birsikulu, purisu kenad e egkakita diye te duma ne me birsikulu ka sika ne lalag.
Amu. AmusDan. DanyilDiy. DiyuturunumiyuGal. Matig-GalasyaHab. HabakukHag. HagiyuHar. Me HariHib. HibruwanenHim. Me Himu te me ApustulisHin. HinisisHir. HirimiyasHub HubHud. HudasHun. HunasHus. HusiyaHuswi HuswiHuw. HuwanHuwil HuwilIkl. IklisyastisIks. IksuduImp. ImpakitaIpi. Matig-IpisuIsa. IsayasIsra IsraIsi. IsikilIst. IstirKul. Matig-KulusasKur. Matig-KurintuKru. KrunikasLal. LalahenLib. LibitikuLuk. LukasMal. MalakyasMar. MarkusMat. MatiyuMik. MikiyasNah. NahumNih. NihimiyasNum. NumiruPeg. PegkalangePid. PidruPil. Matig-PilipusPilim. PilimunRum. Matig-RumaRut RutSak. SakariyasSal. Me SalmuSam. SamwilSan. SantiyaguSup. SupuniyasTal. Me TalewukumTim. TimutiyuTis. Matig-TisalunikaTit. TituUbd. UbadiyaUNS Ulahingen ni Sulumun Aarun [Ceb. Aaron; Eng. Aaron]Ka kakey ne lukes ni Muwisis ne in-alam te Manama ne egkeyimu ne pangulu te me talagpanubad te me Hudiyu. Iks. 4:10-16; 6:23-27; 28:1–30:10; Luk. 1:5Abil [Ceb. Abel; Eng. Abel]Ka igkarangeb ne anak ni Adan. Meupiya ka pegpanubad din diye te Manama piru innimatayan sikandin te kakey rin ne si Kain.Hin. 4:1-12; Hib. 11:4Abraham [Ceb. Abraham; Eng. Abraham]Sikandin ka an-anayan te seeye se tatelu ne kaap-apuan ne migpuunan te Israilita ne me Hudiyu red degma. Seini ka tatelu ne me kaap-apuan: Si Abraham, ka anak din ne si Isaak, wey ka apu din ne si Hakub. Migbehayan te Manama si Abraham te kasabutan wey migsaaran din man‑e ne egpamasuluhen din ka kabuhalan ni Abraham wey eggimuwen din ne masalig ne nasud. Migsaad degma sikandin ne igbehey ki Abraham wey diye te me kabuhalan din ka inged ne Kanaan [Hin. 12:1-3].Hin. 11:27–25:11; Gal. 3:6-14ADKa “AD” puun te Latin ne “Anno Domini” ne iyan kaluwasan ne “leg‑un te Magbebaye”. Inggamit seini ne igngaran te me leg‑un puun te pegkeetew ni Hisu Kristu kayi te ampew te tane taman kuntee.alabastru [Ceb. alabastro; Eng. alabaster]Sabeka ne mewumel ne batu. Maangkag ka batek din wey eggimuwen ne me tahuanan te me bulak, wey eggimuwen degma ne kuren wey butilya.Mat. 26:7; Mar. 14:3; Luk. 7:37*Aldew te Magbebaye [Ceb. Adlaw sa Ginoo; Eng. Day of the Lord]Seini ne aldew ka peglibed te Magbebaye ne si Hisus ne egtalu te langun ne egkuntere kandin wey eggukum te langun ne keet-etawan. Seeye se migpalintutuu ne mapahetpet ki Hisus eg-unahan piru seeye se ware migpalintutuu egparusaan.Isa. 13:6-13; Huwil 2; 1Tis. 5:1-11; 2 Pid. 3:10-13Aldew te Peg-andam [Ceb. Adlaw sa Pagpangandam; Eng. Day of Preparation]Ka igkeen‑em ne aldew te simana (Biyirnis). Seini ka aldew te pegpangandam te me daan ka me Hudiyu para te Aldew te Peggimeley.Luk. 23:54Aldew te Peggimeley [Ceb. Adlawng Igpapahulay; Eng. Sabbath day]Inggimu te Manama ka kalibutan wey ka langit wey ka langun te hen‑em ne aldew, wey te igkapitu ne aldew miggimeley sikandin su nekeimpus e sikandin te langun ne eggimuwen din (Hin. 2:1-3). Purisu insuhu din ka keet-etawan din ne me Hudiyu ne egtrabahu te hen‑em de ne aldew wey te igkapitu ne aldew (Sebadu) eggimeley sikandan wey egsimba te Manama. Sika ka egngaranan te Aldew te Peggimeley wey in-isip seini te me Hudiyu ne matulus ne aldew wey ingkene ka pegtrabahu te seini ne aldew.Iks. 20:8-11; Luk. 6:1-11; 13:10-17; 23:54alpa [Ceb. alpa; Eng. harp]Seini ka instrumintu ne masalig se me kuwirdas ne igpaayun te lawa. Egkeliten te daruwa ne belad ka sika se me kuwirdas.1 Kur. 14:7; Imp. 5:8; 14:2; 15:2; 18:22altar [Ceb. halaran; Eng. altar]Egpatahen seini ne impemeg-untud-untud ne kayu, batu wey ke minsan nekey re iya, senge-kakuwa ne egbulitan seini te bulawan, ne diye naa egtutunga ka me mananap ne igpanubad.Hin. 8:20; 12:7-8; 35:1-7; Iks. 27:1-8; Mat. 5:23-24; 23:18-20; Hib. 10:11; 13:10; Imp. 11:1altar ne tutungan te insinsu [Ceb. halaran nga sunoganan sa insenso; Eng. altar of incense]Egpatahen seini ne impemeg-untud-untud ne kayu, senge-kakuwa ne imbulitan te bulawan, ne diye naa egtutunga ka heemuti ne egtutungen isip sabeka ne paahi te peg-ampu wey ke pegpanubad naa.Iks. 30:1-38; Luk. 1:9-11; Hib. 9:4; Imp. 5:8; 8:3-5Anak ni Dabid [Ceb. Anak ni David; Eng. Son of David]Ka titulu ne inggamit te me Hudiyu te seeye se Misiyas ne egtetaharan dan. Sikandin ka Magbebaye ne si Hisus ne iyan katumanan te sika se egkahiyen ne kabuhalan ni Dabid, wey sikandin ka igliwan te pegkahari ni Dabid.Mat. 1:1; 9:27; 12:23; 15:22; 20:30-31; 21:9,15; 22:41-45; Luk. 3:31Anak te Etew [Ceb. Anak sa Tawo; Eng. Son of Man]Titulu ne inggamit ni Hisus para kandin mismu. Manama sikandin piru neyimu degma sikandin ne etew eyew te pegluwas kanta.Luk. 5:24; 6:5,22; 7:34; 9:22,44,58; 11:30; 12:10,40; 17:22-26; 18:8; 19:10; 21:27,36; 22:22,48,69; 24:7apustulis [Ceb. apostoles; Eng. apostles]Ka 12 ne me etew ne in-alam ni Hisus ne me hibateen din wey egpakabulig kandin. Ne ka kaluwasan kayi, impeendiye sikandan ni Hisus eyew te pegwali wey te peggimu te me kein-inuwan pinaahi te kandin ne ngaran. Inggamit seini ne ngaran ni Pablu para kandin mismu. Tengtengi nu degma diye te hibateen.Luk. 6:13; 9:10; 11:49; 17:5; 22:14; 24:10Arka ni Nuwi [Ceb. Arka ni Noe; Eng. Noah’s Ark]Ngaran te dakel ne barku ne inggimu ni Nuwi wey in-unturan din duma te me anak din wey te me mananap te impasipukan te Manama te dahat ka inged.Hin. 6:9–8:19; Luk. 17:27asnu [Ceb. asno; Eng. ass, donkey]Ka asnu sabeka ne ayam ne iling te kudde piru malepet, wey malayat se talinga.Num. 22:22-39; Luk. 10:34; 19:30-35; 2 Pid. 2:16asupri [Ceb. asupre; Eng. sulfur, sulphur]Mewumel-humel ne batu seini ne makalawag ne egkalegleg. Senge-kakuwa ne egpeuranan te Manama te makalawag ne egkalegleg ka maddeet ne me etew eyew te pegpapitew te mangune-kune ne kabelu din te peggukum.Hin. 19:24; Luk. 17:29; Imp. 9:17-18; 14:10; 19:20; 20:10; 21:8Augustu [Ceb. Augusto; Eng. Augustus]Sabeka ne titulu ni Gayu Uktabiyu, ka Impiradur diye te Ruma ne migmandu puun te leg‑un 27 BC taman te leg‑un 14 AD. Sikandin ka pangulu diye te Ruma te timpu te peglesut ni Hisus.Luk. 2:1Asya [Ceb. Asya; Eng. Asia]Sabeka seini ne prubinsya ne egngaranan ded man‑e te Asya Minur. Sakup seini dengan te Ruma, piru kuntee nasakup e seini te nasud ne Turki. Si Pablu wey ka me duma rin, masulug ka inged te Asya ne nabayaan dan eyew egpangguhud te Meupiya ne Panugtulen.Him. 16:6; Ruma 16:5; Imp. 1:4Baal [Ceb. Baal; Eng. Baal]Si Baal wey si Asira ne asawa rin neelin ne me diyus-diyus ne insimba te me matig-Kanaan. Migpalintutuu ka me matig-Kanaan ne si Baal wey si Asira egpakabehey kandan te uran wey te dakel ne egkahaani. Ke egsimba sikandan te seini ne me diyus-diyus egpeggilabetey sikandan su migsuman-suman sikandan ne sika ka egpuunan ne egbehey si Baal wey si Asira te dakel ne egkahaani. Te peggendiye te me kabuhalan ni Israil te Kanaan dengan, masulug kandan ka mig-inniyug te Manama wey migsimba te seini se daruwa ne diyus-diyus.Tal. 2:11; 1 Har. 16:30-33; 18:40Babilunya [Ceb. Babilonia; Eng. Babylon]Seini ka ngaran dengan te nasud wey te siyudad ne iney te sikan ded ne nasud. Ka Babilunya, diye te dapit te igkakawanan ne balabahan te Misuputamya. Te tuig 586 te ware pad neetew si Kristu, inlusuran te matig-Babilunya ka Hirusalim wey indereetan dan ka timplu. Impanguyan dan e degma ka kabuhalan ni Israil isip me pinirisu diye te Babilunya (2 Hari 23:36–25:30; 2 Kru. 36:5-30).2 Har. 24:1–25:28; Mat. 1:11–12:17; Imp. 14:8; 16:19; 17:5; 18:1-24Balaud [Ceb. Balaod; Eng. Law]Seini ka lalimma ne an-anayan ne baseen diye te Tapey ne Kasabutan. Inggaranan ded degma seini te Baseen ni Muwisis. Piru egkahamit ded degma ka “balaud” para te intiru ne Tapey ne Kasabutan.Luk. 2:27,39; 5:17; 6:2-9; 10:26-27; 16:16-17BCKa “BC” puun te English ne “Before Christ”. Inggamit seini ne igngaran te me leg‑un te ware pad inlesut si Hisu Kristu kayi te ampew te tane.bewutismu [Ceb. bautismo, bunyag; Eng. baptize]Sabeka ne tuus te pegsalig te etew diye te Manama. Ligkat te timpu ni Huwan ne Talagbewutismu, weyig ka inggamit para te pegbewutismu te me etew ne mig-inniyug te me sale dan.Mat. 3:7; Luk. 3:3,7,12,16,21; 7:29-30; Him. 2:41; 8:12,36-38; 9:18; 10:48; 11:16; 16:33; 18:8,25; 19:3-5; Rum. 6:4; 1 Kur. 1:17; Gal. 3:27; Ipi. 4:5; Hib. 6:2Bilsibul [Ceb. Beelsebul; Eng. Beelzebub]Sabeka ne ngaran ni Meibulan ne pangulu te me busew.Luk. 11:14-20Bitanya [Ceb. Betania; Eng. Bethany]Deisek ne inged ne diye te limang te Bubungan ne Ulibu ne me 3 ne kilumitrus puun te Hirusalim. Ugpaan sika enni Mariya, Marta, wey ni Lasaru.Mar. 14:3; Luk. 19:29; 24:50Bitlihim [Ceb. Betlehem; Eng. Bethlehem]Sabeka ne inged ne me 10 kilumitrus puun te Hirusalim. Diye inlesut si Hisus.Mat. 2:1; Luk. 2:4-6,15-17Bitsayda [Ceb. Betsaida; Eng. Bethsaida]Sabeka seini ne inged ne diye te ilis te Lanew te Galiliya ne marani te Weyig ne Hurdan. Masalig ka me kein-inuwan ne neyimu ni Hisus diye te Bitsayda, piru minsan pad due, due pila re ne me etew ne migpalintutuu kandin.Mat. 11:21; Mar. 6:45; 8:22; Luk. 9:10; 10:13; Huw. 1:44; 12:21Dabid [Ceb. David; Eng. David]Igkalitan ne anak ni Hisi wey sikandin ka miggimatey ki Guliyat. Neyimu sikandin ne igkarangeb ne Hari diye te Israil wey masalig ka me kanteen din ne insulat diye te me Salmu. Sabeka sikandin ne kaapuan ni Hisus.1 Sam. 16–1 Har. 2:11; Luk. 1:69; 6:3dinaryu [Ceb. denario; Eng. denarius]Seleppi ne eleg ne igbayad te senge-kaaldew ne pegtrabahu te timpu ni Hisus.Luk. 7:41; 10:35Gabril [Ceb. Gabriel; Eng. Gabriel]Sabeka ne panalihan te Manama ne impeendiye diye te ki Sakariyas ne amey ni Huwan ne Talagbewutismu (Luk. 1:11-20), wey diye te ki Mariya ne iney ni Hisus (Luk. 1:26-38).Dan. 8:16; 9:21; Luk. 1:19,26Galiliya [Ceb. Galilea; Eng. Galilee]Sabeka seini ne prubinsya ne ugpaan te me Hudiyu dengan piru neepes ka me Hudiyu diye te Hudiya te me matig-Galiliya (Huw. 7:52). Migtulin si Hisus diye te Nasarit, ka sabeka ne lungsud diye te Galiliya.Huswi 20:7; 1 Kru. 6:76; 1 Har. 9:11; 2 Har. 15:29; Isa. 9:1; Mat. 2:22; Luk. 4:44; 22:59; 23:5-6,49,55; 24:6; Him. 1:11; 2:7; 10:37; 13:31Ginisarit [Ceb. Genesaret; Eng. Gennesaret]Dangeb ne ngaran te “Lanew te Galiliya”.Mat. 14:33-34; Mar. 6:52-53; Luk. 5:1Hadis [Ceb. Hades; Eng. Hades]Ka ngaran ne inggamit te me Grigu ne eggendiyaan te nammatey e. Ingngaranan seini te me Hibruwanen te Siyul.Hin. 37:35; Mat. 11:23; Luk. 10:15; 16:23; Him. 2:27,31; Imp. 1:18; 6:8; 20:13-14Hakub [Ceb. Jacob; Eng. Jacob]Anak sikandin ni Isaak wey ni Ribika. Sikandin ka hari ne sepping su namewu ma miglesut, ne si Isaw ka ngaran te sepping din. Minsan hari sikandin, sikandin ka in-alam te Manama ne igkengeupii. Inliwanan te Manama ka ngaran din ne Hakub wey Israil e ka ingngaran kandin. Egkakita degma seini diye te Israil.Hin. 25:24–49:33; Him. 7:8-16,32; Hib. 11:20-21Hari DabidTengtengi nu diye te Dabid.Hari SulumunTengtengi nu diye te Sulumun.hibateen [Ceb. tinun‑an; Eng. disciple]Sabeka ne etew ne mig-ikul te duma ne etew eyew egkateu degma sikandin. Inggamit seini ne lalag diye te Iyam ne Kasabutan meyitenged te me hibateen ni Huwan ne Talagbewutismu wey minsan seeye se me hibateen ni Hisus, ka 12 ne me apustulis.Mat. 28:16-19; Luk. 5:30-33; 6:40; 9:40; 10:23; 14:26-27,33; 19:37-39; 22:11Hibriyu [Ceb. Hebreo; Eng. Hebrew]Ngaran seini te me kabuhalan ni Abraham. Imminusan te me Hibruwanen ka kene ne me Hibruwanen tenged su isip dan ne sikandan kun de ka egsakupen te Manama. Tengtengi nu degma diye te Hudiyu.Hin. 40:15; 39:14; 41:12; Iks. 1:16-19; 2:7-11; 1 Sam. 4:6-9; Hir. 34:9; Luk. 23:3,37-38; Pil. 3:5Hiriku [Ceb. Jerico; Eng. Jericho]Sabeka seini ne siyudad ne marani te me bubungan diye te Hudiya. Matikang ke me alad te siyudad dengan, piru te pegseled e te me Hudiyu te tane ne Kanaan ne insaad kandan te Manama, nakaseled bes e ka me sundalu ni Huswi su imbulihan sikandan te Manama ne ka me alad, nagguhus.Huswi 2:1; 3:16; 6:1-26; 7:2; 24:11; Luk. 10:30; 18:35; 19:1; Hib. 11:30Hirudis [Ceb. Herodes; Eng. Herod]Diye te Iyam ne Kasabutan, due hep‑at ne me talagmandu ne egngaranan ki Hirudis. Sikandan si Hirudis ne Mabantug, Hirudis Antipas, Hirudis Agripa 1, wey si Hirudis Agripa 2.Hirudis Agripa 1 [Ceb. Herodes; Eng. Herod]Ka an-anayan ne Hari Hirudis Agripa ka migbayad-bayad te seeye se migpalintutuu ki Hisu Kristu te timpu ne sikan pad iya egbunsud egtulin ka simbaan. Sikandin ka migpeyimatey Ki Santiyagu ne suled ni Huwan.Him. 12:1-23Hirudis Agripa 2 [Ceb. Agripa; Eng. Agrippa]Ka igkarangeb ne Hari Hirudis Agripa ka in-aputan ni Pablu te kasu rin te ware pad ipeuyan te gubirnadur si Pablu diye te Ruma eyew eggukuman ni Sisar.Him. 25:13–26:2; 26:19,27-32Hirudis Antipas [Ceb. Herodes Antipas; Eng. Herod Antipas]Sikandin ka migmandu diye te Galiliya te timpu ne migwali si Hisus wey miggimu te me kein-inuwan diye. Anak sikandin te mabantug ne Hari ne si Hirudi, wey minsan ke Hari ka igngengaran kandin, piru kene ne Hari sikandin iling te amey rin. Sikandin ka migpeyimatey ki Huwan ne Talagbewutismu.Mat. 14:1-10; Mar. 6:14-27; Luk. 3:1,19-20; 9:7-9; 13:31; 23:6-12; Him. 4:27; 13:1Hirudis ne Mabantug [Ceb. Herodes nga Bantogan; Eng. Herod the Great]Ka Hari te intiru ne inged te me Hudiyu te timpu te peglesut ni Hisus. Sikandin ka migpeyimatey te me bate ne me lukes diye te Bitlihim te miglesut e si Hisus.Mat. 2:1-22; Luk. 1:5Hirudiyas [Ceb. Herodias; Eng. Herodias]Ka asawa ni Hirudis Antipas ka mighari diye te Galiliya. Te ware pad naasawa ni Hirudiyas si Hirudis, asawa pad sikandin ni Pilipi ne suled ni Hirudis. Amana neepes si Hirudiyas ki Huwan ne Talagbewutismu su si Huwan ma ka migkahi ne mareet ka peg-asawa ni Hirudis kandin.Mat. 14:3-12; Mar. 6:17-28; Luk. 3:19Hirusalim [Ceb. Jerusalem; Eng. Jerusalem]Tapey e seini ne siyudad piru duem pad kuntee diye te Israil. Seini ka ugpaan dengan ni Hari Dabid wey ni Hari Sulumun wey te me duma ne Hari te Hudiya. Diye dengan te Hirusalim ka timplu ne eggendiyaan te me Hudiyu te katatelu tagse leg‑un eyew te pegsimba.Huswi 18:28; 2 Sam. 5:1-16; 2 Har. 24:8-12; Sal. 122:1-9; Isa. 2:1-5; Luk. 2:22,45; 6:17; 9:53; 13:33; 19:11,41-44; 21:20,24; 24:49,52; Rum. 15:31; Imp. 3:12; 21:2,10Hudiya [Ceb. Judea; Eng. Judea (Judaea)]Seini ka ngaran te inged ne ugpaan te me Hudiyu. Ka Hirusalim wey Bitlihim, nasakup te Hudiya.Isra 5:8; Mat. 24:16; Luk. 21:21; Him. 1:8; 2:14; 1 Tis. 2:14Hudiyu [Ceb. Judio; Eng. Jew]Ka me Hudiyu ka kabuhalan ni Hakub ne ingngaranan ded degma ki Israil. Ingngaranan sikandan te me Hudiyu tenged su diye sikandan ne mahinged te Hudiya dengan. Tengtengi nu degma diye te Hibriyu.Ist. 2:5; Hir. 34:9; Sak. 8:23; Him. 10:28; Gal. 2:14Hunas [Ceb. Jonas; Eng. Jonah (Jonas)]Sabeka ne Hudiyu ne insuhu te Manama ne egpeendiyeen te siyudad te Ninibi eyew te pegpanugtul kandan te lalag te Manama. Piru ware migpalintutuu sikandin purisu in-abeleng sikandin te dakel ne ngalap te dahat. Nataman, inluwe ded sikandin te ngalap wey henduen pad miggendiye sikandin te Ninibi eyew te pegtuman te lalag te Manama.Hun. 1:1–4:11; Mat. 12:39-41; Luk. 11:29-32iggira [Ceb. igera, igos; Eng. fig]Sabeka seini ne kayu ne egkeuyag diye te Israil wey te me duma pad ne inged, minsan ke batuwen ka tane. Mananam ka behas din.Hin. 3:7; Hir. 24:1-10; Luk. 13:6-7; 21:29; San. 3:12igkasapulu [Ceb. ikapulo; Eng. tithe, tenth]Seini ka igkasapulu te egkahaani te etew, me ayam, wey me unag, ne keilangan ne igbehey diye te talagpanubad ne miggimu diye te timplu.Num. 18:21,26: Lib. 27:30-33; Mal. 3:8-12Ihiptu [Ceb. Ihipto; Eng. Egypt]Seini ka inged ne diye te igkahibang ne balabahan te Aprika. Me 370 ne kilumitrus ka kariyuan puun te inged enni Abraham ne Kanaan peendiye te me lungsud te Ihiptu. Te timpu dengan ni Hakub, due mangune-kune ne gutas diye te intiru ne inged ne Kanaan. Sika ka egpuunan ne miggalin si Hakub wey ka pamilya rin diye te Ihiptu, diye te Gusin. Due me kabuhalan ni Hakub ne mig-ugpe diye isip uripen seled te hep‑at ne gatus ne leg‑un taman te impalihawang e sikandan ni Muwisis diye te Ihiptu. Timpu te seeye se neyitabu ne nasulat te Iyam ne Kasabutan, nasakup pad te Ruma ka Ihiptu.Hin. 39–50; Mat. 2:13-19; Him. 7Ilisyu [Ceb. Eliseo; Eng. Elisha]Sabeka sikandin ne prupita dengan diye te Israil. Te an-anayan, hibateen sikandin ni Ilyas, piru te pegbatun e ki Ilyas, imbehayan sikandin te Manama te geem ne subla pad te geem ni Ilyas.1 Har. 19:16-21; 2 Har. 2:1–13:21; Luk. 4:27Ilyas [Ceb. Elias; Eng. Elijah]Sabeka ne prupita diye te Tapey ne Kasabutan ne migpataha te lalag te Manama diye te me Hudiyu. Ware sikandin migkehe ne migsapad te mareet ne Hari wey te langun ne migsimba te me diyus-diyus diye te Israil. Nasulat diye te Tapey ne Kasabutan ne eglibed si Ilyas te kene pad eggendini ka Magbebaye.1 Har. 17:1–2 Har. 2:12; Mal. 4:5-6; Mat. 17:9-13; Luk. 1:17; 4:25-26; 9:8,19,30-33; San. 5:17Impiradur [Ceb. Emperador; Eng. Emperor]Seeye se migmandu te Ruma. Sisar ka sabeka ne igngaran kandan. Tenged su natalu te me sundalu ran ka masulug ne me nasud lagkes ka me inged te me Hudiyu, impiradur pad ka migmandu te seeye ne me nasud te timpu ni Hisus (Mat. 22:15-21; Huw. 19:12). Due in-alam te impiradur ne egmandu te seeye ne me nasud ne sakup te Ruma, iling ki Hari Hirudis ne mighari te Israil, wey iling ki Gubirnadur Pilatu ne gubirnadur te Hudiya. Ka an-anayan ne impiradur, si Agustu ne migmandu te timpu ne neetew si Hisus (Luk. 2:1). Seini ka me impiradur ne nakasubal ki Agustu: si Tibiriyu (Luk. 3:1), si Kaligula, si Klawdiyu (Him. 11:28), wey si Niru.insinsu [Ceb. insenso; Eng. incense]Egtutungen seini eyew igpeemut. Inggamit seini te me talagpanubad diye te timplu te Manama. Neyimu ne tuus ka insinsu te peg-ampu te me etew te Manama ne eggendiye te ampew iling te ebel ne meemut.Iks. 30:8-9; 37:29; 40:5; Sal. 141:2; Luk. 1:10; 2 Kur. 2:14-15; Imp. 8:3-5Isaak [Ceb. Isaac; Eng. Isaac]Sikandin ka igkarangeb ne amana neileyi ne me kaapuan ne migpuunan te Israilita ne Hudiyu red degma. Anak sikandin enni Abraham ki Sara. Iyan din anak si Isaw wey si Hakub.Hin. 17:19-22; 21:1-13; Rum. 9:7; Gal. 4:28; Hib. 11:9,17-18Isayas [Ceb. Isaias; Eng. Isaiah]Mig-ugpe si Isayas diye te Hirusalim, sabeka sikandin ne talagpataha te lalag te Manama te timpu ne migpariyu te Manama ka me Hudiyu. Sabeka sikandin ne migpanagne ne eggendini te ampew te tane ka Magbebaye.2 Har. 19:2; 20:1; Isa. 1:1; 6:1-8; 20:3; 37:2; 38:1; Luk. 3:4; 4:17; Huw. 1:23; 12:38-41; Him. 8:27-30; 28:25; Rum. 9:27-29; 10:16,20; 15:12Ismail [Ceb. Ismael; Eng. Ishmael]Si Ismail ka anak ni Abraham ki Hagar. Te peg-anak ki Isaak ne anak ni Abraham ki Sara, impeyipanew e ni Abraham si Hagar ki Ismail su eyew egpekegsuwey sikandan se me anak (Hin. 21:8-21). Ka me kabuhalan ni Ismail, egngaranan te Ismailita. Peglihad te pila ne me leg‑un, si Husi, ka apu te buel ni Abraham ki Sara, imbebelegye te me kakey rin diye te Ismailita isip uripen (Hin. 37:25-28).Hin. 16:11-16; 17:22-26; 21:8-21; 25:12-17Israil [Ceb. Israel; Eng. Israel]Ka igkarangeb ne ngaran ni Hakub wey ngaran ded man‑e te me kabuhalan din puun te sapulu wey daruwa ne me anak din. Tengtengi nu degma diye te Hibriyu wey Hudiyu.Hin. 32:22-32; Hir. 31:31-34; Luk. 22:30; Rum. 9–11; Hib. 8:8-12itis te lana [Ceb. dihog; Eng. anoint]Te Bibliya, eg-itisan dan te lana ka me kasangkapan ne igbehey diye te Manama (Iks. 40:9) wey ka me etew ne iglein para te sabeka ne himu iling te Labew ne Talagpanubad (Iks. 29:7), me talagpanubad (Iks. 30:30), me Hari (2Sam. 12:7), wey me prupita (1 Har. 19:16). Ke egpeitisan te Manama te lana ka sabeka ne etew, migpalineu ne imbehayan din te katenged ne eggimu te himu rin iling ki Dabid ne in-itisan te lana eyew egkeyimu ne Hari te Israil (2 Sam 16:13). Te mewuri ne timpu, ka lalag ne Misiyas te linalahan ne Hibruwanen ne iyan igpasabut “ka in-itisan te lana” neyimu e ne iyan igpabasabut ka etew ne insaad te Manama ne eggendini eyew egmandu isip sabeka ne Hari wey egluwas te keet-etawan din (Dan. 9:25-26). “Ka in-itisan te lana” te Iyam ne Kasabutan egngaranan te “ka Kristu” ne Grigu ne linalahan, sikan naa ka ingngaranan dan si Hisus te Kristu (Mat. 16:16; Huw. 1:41; Him 4:27). Basaa nu degma diye te “Kristu” wey “Misiyas”.kabuhalan ni IsrailTengtengi nu diye te Israil. Senge-kakuwa ne egngaranan ded degma te Hibru wey ke Hudiyu.kamil [Ceb. kamelyo (camello); Eng. camel]Dakel seini ne ayam diye te me mamara ne inged ne due migketul diye te peka rin. Egkeunturan sika te me etew, wey egkaayun ne kene eg-inum te pila ne me aldew. Ka me kamil ka eg-uyan te me inuyanan te me etew su kene egpakaantus ka kudde te amana ne mamara ne inged.Hin. 12:16; Lib. 11:14; 1 Sam. 15:3; 30:17; 1 Har. 10:2; Sak. 14:15; Mat. 3:4; 19:24; 23:24; Mar. 1:6; 10:25; Luk. 18:25Kanaan [Ceb. Canaan; Eng. Canaan]Seini ka inged ne insaad te Manama ki Abraham peendiye te me kabuhalan din. Te seini ne timpu kuntee, baad pad te Libanen wey Israil ka Kanaan. Te timpu dengan ni Abraham, nalein-lein ne me etew ka mig-ugpe diye te Kanaan: Kanaanen, Hitanin, Hihanin, Pirisanin, Girgasanin, Amurnin, Hibusnin, wey duma pad.Hin. 10:6-19; 15:18-21; Huswi 3:10; Him. 13:19Kapirnaum [Ceb. Capernaum; Eng. Capernaum]Sabeka seini ne lungsud ne diye te ilis te Lanew te Galiliya. Malasi miggirehe si Hisus diye te Kapirnaum wey miggimu te me kein-inuwan diye piru minsan pad due, deisek de ka mahinged ne migpalintutuu kandin.Mat. 4:13; 11:23; Mar. 1:21; 2:1; Luk. 4:23,31; 7:1; Huw. 6:59karniru [Ceb. karnero; Eng. sheep]Sabeka seini ne ayam ne mananam ne egkeenen, wey meupiya ne eggimuwen ka bulbul ne hinabel ne makepal para te maagsil ne me inged. Ka me karniru ka igpanubad te me Hudiyu duma te lein ne ayam dan. (Iks. 12:1-11; Lib. 1-7). Puun due, egngaranan si Hisus te Nati te Karniru te Manama (Huw. 1:29; 1 Kur. 5:7; 1 Pid. 1:19; Imp. 5:6,12; 14:4) su inggimatayan sikandin para te me sale ta.Luk. 15:4-6; Huw. 10:1-27Kasabutan [Ceb. Kasabotan; Eng. Testament, Covenant]Masalig ka me kasabutan te Manama diye te me etew rin. Due kasabutan din diye te ki Nuwi (Hin. 9:8-17), wey due degma kasabutan din diye te ki Abraham (Hin. 17:1-8). Te timpu pad ni Muwisis, due kasabutan te Manama diye te me Hudiyu (Iks. 24:3-8), apil ka me suhu te Manama diye te kandan. Sika ka egngaranan te Tapey ne Kasabutan. Piru kuntee, due Iyam ne Kasabutan pinaahi ki Hisu Kristu (1 Kur. 11:25; Gal. 4:21–5:15; Hib. 9:15-22).Mat. 26:28; Mar. 14:24; Luk. 22:20; Hib. 7:22; Imp. 11:19Kasulatan [Ceb. Kasulatan; Eng. Scriptures]Diye te Iyam ne Kasabutan, seini ne lalag migpasabut ne inlibulung ne matulus ne me sinulat te me Hibruwanen ne neila te me Kristuwanen ne egngaranan te “Tapey ne Kasabutan.” Inggamit ka miglain-lain ne ngaran iling te “Balaud” wey ka “Balaud ni Muwisis wey ka me prupita” (Mat. 5:17; 7:12; Luk. 2:22; 24:44; Him. 13:15; 28:23); ka “Matulus ne Kasulatan” (Rum. 1:2; 2 Tim. 3:15); wey ka “Tapey ne Kasulatan” (2 Kur. 3:14). Te seinid e ne me timpu, inggamit ded degma ka lalag ne Kasulatan para te intiru ne Bibliya.Luk. 4:21; 24:27,32,45kirubin [Ceb. kerubin; Eng. cherubim, living creatures, angelic beings]Ka Kirubin, sabeka ne klasi te panalihan ne due pakpak wey belad ne egpakaruma te trunu ne ugpaan te Manama wey talagbantey sikandin.Hin. 3:24; Iks. 25:18-22; Isi. 10:1-20; Hib. 9:5Kristu [Ceb. Cristo; Eng. Christ]Ka Kristu, Grigu sika ne linalahan, piru nekeg-iling ded ka kaluwasan te Hibruwanen ne “Misiyas.” Su ka igpasabut due, in-alam te Manama wey in-itisan te lana. Ingngaranan si Hisus te Kristu tenged su in-alam sikandin te Manama wey impeuyan isip Manluluwas wey Magbebaye. Egkeyimu sikandin keureme ne Hari te langun.Luk. 2:11; 3:15; 4:41; 20:41; 21:8; 23:35,39; 24:26,46krus [Ceb. krus; Eng. cross]Ka batasan te me matig-Ruma dengan te peggimatey te me etew ne eleg ne eggimatayan, eglebasan dan ka etew wey egkaayun ne iglansang sikandin, wey ke igtagkes naa te kayu, su eyew amana ne egkabaybayaran wey mananey egkapatey. Migkahi si Hisus te minsan hentew ne etew ne egkeupian ne egkeyimu ne hibateen din keilangan ne eglingawan din ka pegkeetew rin wey egtiang te kandin ne krus wey eg-ikul ki Hisus (Matiyu 10:38; 16:24; Markus 8:34; Lukas 9:23; 14:27). Iyan igpasabut kayi ne seeye se me hibateen ni Hisus keilangan ne andam ne eg-antus tenged kandin wey ke andam naa ne egpeyimatey para kandin.Luk. 9:23; 14:27; 23:26-43Kurasin [Ceb. Corasin; Eng. Chorazin, Korazin]Sabeka seini ne inged diye te ilis te Lanew te Galiliya wey ware migpalintutuu te Manama ka mahinged dutu. Minsan kuntee, ka seeg naan de te me baley ka nenagaat.Mat. 11:21; Luk. 10:13kuruna [Ceb. korona; Eng. crown]Mahal seini ne igsaluub te Hari diye te ulu rin wey te labew naa ne pangulu, senge-kakuwa ne eggimuwen sika puun te bulawan wey te amana ne mateles ne me batu. Senge-kakuwa ne eggamiten degma isip ig-unag (Pil. 4:1; San. 1:12).Mat. 27:29; Imp. 4:4,10; 6:2; 19:12Labew ne Talagpanubad [Ceb. Pangulong Pari; Eng. High Priest]Ka talagpanubad ne amana ne dakel se katundanan din te me duma ne me talagpanubad ne me Hudiyu wey iyan pangulu te Labew ne Hukumanan te me Hudiyu. Kasabeka re te sabeka ne leg‑un te Aldew te Peg-awe te Sale, egseled sikandin diye te Matulus ne Sinabeng diye te timplu wey egpanubad sikandin para te kandin ne lawa wey para te me sale te me keet-etawan diye te Israil.Mat. 26:3,51,57-58,62; Luk. 22:54; Hib. 2:17; 3:1; 4:14-15; 6:20; 7:26; 8:1; 13:11Livita [Ceb. Levita; Eng. Levites]Kabuhalan seini ni Libi ne sabeka te anak ni Hakub. Iyan dan katungdanan ka egbulig te eggimuwen te talagpanubad diye te timplu.Iks. 38:21; Num. 3:1-13; Luk. 10:32; Huw. 1:19; Him. 4:36Lut [Ceb. Lot; Eng. Lot]Ka anaken ni Abraham ne nakapallahuy duma te asawa rin wey me anak din ne me malitan te pegsilab te Manama te siyudad te Suduma, piru neyimu mule ne sungkaleg te asin ka asawa rin.Hin. 13:1-13; 19:1-29; Luk. 17:28-32; 2 Pid. 2:6-8Magbebaye [Ceb. Ginoo; Eng. Lord]Ka lalag diye te Bibliya ne “Ahalen” wey ke “Sir” naa. Iyan sika igngaran te me uripen, sundalu, wey te duma ne me etew te seeye se due dakel se katenged diye te kandan. Inggamit mule sika diye te Bibliya ke meyitenged te Manama wey te anak din ne si Hisu Kristu.Hin. 2:4; Hun. 1:1; Mat. 4:10; 7:21-22; 22:37; Luk. 4:8; Huw. 20:28; Rum. 1:4-7Magdalina [Ceb. Magdalina; Eng. Magdalina]Si Mariya Magdalina, sabeka sikandin te me hibateen ni Hisus ne impakitaan din te neuyag e sikandin. Ka ngaran din migpeila ne neetew sikandin diye te Magdala, sabeka ne lungsud dapit te eglineb te Lanew te Galiliya. Due pitu ne busew ne impaawe ni Hisus ligkat diye te kandin.Mat. 27:56–28:1; Mar. 15:40–16:9; Luk. 8:1-3; 24:10; Huw. 19:25 20:1-18*makasesale [Ceb. makasasala; Eng. sinners]Ka igpasabut te makasesale, sika se me etew ne kene egpakatuman te me suhu te Manama. Piru ka me etew ne kene egtuman te me suhu meyitenged te keenen ne malindit kun, sika ka egngaranan mule te me Hudiyu te makasesale wey seeye se me etew ne kene ne Hudiyu. Eglemetan te me Hudiyu ka me makasesale, wey minsan si Hisus insaparan dan tenged su migduma si Hisus te seeye ne me etew.Mar. 2:15-17; Luk. 7:34; 15:1-2; Rum. 5:8; 1 Tim. 1:15; San. 4:8malindit (pegkamalindit) [Ceb. pagkahugaw; Eng. uncleanness]Kulang te kalinis sumale te sirimunyas te me Hudiyu. Due me keenen wey me hinimuwan ne ingkene te Balaud ni Muwisis tenged su in-isip seini ne malindit te etew sumale te sirimunyas. Ka etew ne in-isip ne malindit, kene egpakaapil te pegsimba taman te kene pad sikandin egpekeyimu te sirimunyas neg pakaawe te malindit wey egkeyimu sikandin ne malinis.Hin. 7:2-9; Lib. 10:10; 11:4; Isa. 6:5; 52:11; Isi. 36:29; Mat. 15:11; Luk. 5:12; Huw. 18:28; Him. 10:14Manama [Ceb. Dios; Eng. God]Ka Manama ka miggimu te langit wey inged, me pinamula wey me mananap wey me manuk-manuk. Meupiya ka batasan din su ware sale din. Sikandin ka miggimu te etew ne iling te kandin ne ulaula.manna [Ceb. manna; Eng. manna]Ka seini ne egkakeen imbehey te Magbebaye ne Manama te me Hudiyu dengan te timpu ne diye sikandan te inged ne ware mahinged. Maangkag seini wey meemis. Egkeulug seini puun te langit tagse marusilem wey egkiteen tagse maselem. Ka igpasabut te seini ne egkakeen diye te linalahan te Hibruwanen iya ka, ‘Nekey‑a seini?’ su ware dan seini neila te an-anayan ne nakita ran seini diye te tane.Iks. 16:14-36; Num. 11:7-9; Huw. 6:31matulus [Ceb. balaan; Eng. holy]Ka me kasangkapan ne iglein para eggamiten diye te tangkaan te Manama, wey seeye se me talagpanubad diye te timplu wey labi e ka Manama tenged su ware sale din wey ka anak din degma ne si Hisus.Ka Manama, ka anak din ne si Hisus, wey ka panisingan din, egngaranan langun te matulus tenged su ware sale dan. Ka duma degma ne diyeg puun te Manama egkakahi red ne matulus, iling naa te Bibliya. Ne sika degma se nakalein te urdinaryu ne me kasangkapan ne egkahamit de te pegsimba te Manama egkakahi red degma ne matulus, iling naa te gamit te timplu wey ka me talagpanubad.Hin. 2:3; Iks. 3:5; Lib. 19:2; 21:8; Luk. 1:35,49,70-75; 4:34; Ipi. 1:4; Tit. 1:8; Hib. 7:26; 1 Pid. 1:15-16; Imp. 4:8Meibulan [Ceb. Satanas, yawa; Eng. Satan, Beelzebub, devil]Si Satanas ka pangulu te me busew wey kuntere sikandin te Manama. Egpanlimbung sikandin te me etew wey eg-el-elehan din sikandan ne eyew egpekeyimu te mareet. Malasi rin igpasuman-suman te me etew ne migpalintutuu ki Hisu Kristu ka meyitenged te mareet dengan ne neyimu ran su eyew egpekeisip pad sikandan ne ware pad sikandan pasayluwa te Manama. Egngaranan degma si Satanas ki Meibulan wey Hari te seini ne kalibutan. Egkaayun ne egpeiling sikandin te panalihan te Manama eyew te peglimbung (2 Kur. 11:14).1 Kru. 21:1; Hub 1:6; 2:1; Luk. 4:1-13; 8:12; 10:18; 11:14-20; 13:16; 22:3,31,53; Rum. 16:20; Imp. 2:9; 20:2,7Ka me Kaluwasan te me Lalag